Tuesday 5 June 2018

MAW-PHURNA IN-HMAI ZALENNA (WHEN RIGHT SANS RESPONSIBILITY)



MAW-PHURNA IN-HMAI ZALENNA (WHEN RIGHT SANS RESPONSIBILITY)

Jeremiah Darlong

              Naipang ki chang laia mi thil khat ka ki inhnil thei loi nih lungrila cham reng reng thin chu, Saibual khua “Ral khel” kin voi thin lai chu a chang. Atun ki hang ngai tua chun, innui kai thil angka mai in a awm ta zawk a chang. Ma hun lai han, ei reng rama chun kawr nih tlang mi(Tribes vs Non-Tribes) in elna chun tawp khawk na a loi thlunga. Ma angkata hnam nih hnam in elna a inthoka khua ni tui, nu-nai hei humhin na tul zia ngaituaiin khaw thalai nih Pa hei chun zan tin in-loin khua chu an hrung thin a chang. Ma angkata khua an hrung laiin zan ka chu ral an hong pung sawnnin dar chu an kai ta ah. Ma zana saibual khawsunga nu-nai hei rithla vai zia chu chun a ziak in inziak hom eila phek tamka lekha bu in inziak thei khop chang ati. Chun, in-hoitirna dar kai a chang hnung chun, khaw thalai nih pa hei chu rawl nansa fe insua in khawdung khawler in an tlawi ta thut thut mai a chang, ral hong hei chu loi zun dan tumin. An kuta chun then kan thuk-fung, hriam-hrei, ret-saihli, panghem(Silai puak thei) nih thil hrang hrang inlekin anin thlawi ta zawk a chang. A tawp tawpa chun, ral khel invoi ei chang ti inchiang a chang hnung chun khawsung nih a mi hei laia chun lung-hnip na thli chu a hongin thli nawk ta  zawk. Ma angkata ral khel kinvoi na chanchin hi vona ri in thuzer-baizer huna chinga la awm nai thin a chang, hma tiang hom la chang tir ati.

A chunga chanchin tawi te ki hong tarlang na san chem chu, chanchin(information) hin inka tawk in mo sin a tho thei ti ei hoi thei na ding mai a chang.

Chanchin(information) sin tho theina chunga ki hong ti ta lak lo, a ral tak May thla tawp tiang han thlang mi zirlai nunghak Lahiri Debbarma Chun mani nunna chu awk-hruia inkhai in an boiral tir chanchin chu mi tamkan ei hoi pak. Ma angkata thlang mi zirlai nunghak khatkan mani nunna an boiral tir na san chu mi tamkan Agartala Big Bazaar enkol tu hei ni Auxilium Girls School Principal chunga anin thlung a chang. Ma dungzui chun ei rengrama chun hmun hrang hranga Students inzawm khom hei chun nansan vaikan rawl an sua rual rualin an lung awiloi na hom anin lang tir sa achang. Lahiri Debbarma thina chungchanga hin Social media deka chun inhnial na thaivua a tho a achang. Chun, Lahiri Debbarma chanchin hi rengram media in thudik-thukhel inta na nei loiin nansa vaikan a tarlang leiin mipui tamka thinlung(emotions) nih ngainat na(sentiment) a chun hmun a lua ta zawk a chang. Thlang mi(Tribals) hei lai homa inhnial na an paing tan ta zawk, asan chu thenkan Christian tanna lungril inpu in Auxilium School maw an inphur chu nansa vaikan anin hua a chang. Then ka hei rochun, Christian pumpui(abikin Missioneries) hei chu target bikin in ngai bei loi tak tak rawl nih tawngbai hom anin sua ta zawk a chang. Ma angata thlang mi hei lai homa tan bik neia inhnial na inpaing chu inthuk takan ei hang ngaitua a chang chun, ma anin hnial na hi media nih social media hei chanchin sua a inthoka intan a chang.
Ei sumindawng na India hi democracy dan zui rambung a chang leiin media chu a zalen ding hrim a chang, adik. Media hi mi-thiam heiin “democracy chaw in-lina(fourth pillar of democracy)” an loi iti thin hrim a chang. Changrochu, media in mophurna input na a I nei chu in hmaiin, a zalenna chai an lian a tum chun machu thil dikloi nih thil ti awm tak achang. Zalenna hi manmasi in ei chanpawl(rights) hrim an chang, changrochu ki zalenna chun mi dang zalenna chanpawl chu a phum that a tum chun ma angkata zalenna chu inthanglian tir ti a chang no. Ei rengrama Media hei hi a hnem tiang chun ihman an mophur na an hoi no, an hoi no ki ti chun inthial ki tia, a hoi an tum no a chang zawk. Maleiachun, media in a mophurna a hoi no chun, ma angkata thil hi chu hma tiang alan piang tir ding a chang.
Manmasi hi thil siam dang hei laka ei danginlamna khatka chu, ei ni chu “Chanchin hral”(information hungry) ram-sa ei chang. Ma chanchin chu khel mo achang, adik mo achang chu tuhmanin ei ngai poimaw zawk thin no a chang. Atuna ei ngir na hun chu kum 10 ka hma a angka a chang tak no leiin, chanchin siam tu nih a siar tu hei, anin hni in mophur na lian tak anin pu a chang. Atun chun, chanchin chu internet nih social media hmangin mit khap Karin khawvela hmun hranga hrang a thlung thei ta ah. Maleiin atunchun, rambung nih rambung indoi tir ding homin silai-puak thei inleka inkap kher kher atul ta naw, hnam nih hnam in soisak tir dingin mipui bumkhawm nih koikhawm reng atul ta naw. Ma sin hei kapai chu chanchin khatka chai rengin a tho thei a chang. Chanchin khel inthang leiin mi thenka chun an sumindawng na(business) ari in anin heng thei rual rualin mi thenka chu an sumin dawng na kawnga nansa fekan anin hlawk thei sa den a chang. Chanchin khel chun mi sual nunna hom a san thei, mi dik nunna hom an boiral tir thei a chang.
Manmasi ei chang leiin ei ni chun anaran in thinlung(emotions) rawl chu ngaisak luatin thil dik chu inta sual in ei ngainat na(sentiments) chu thlipui inthlit dan danin ei kalpui thin a chang. Ma thinlung nih ngainat na thlipui chia chu a chang atun tuma Lahiri Debbarma thina thu a mipui tamkan an i kalpui chu. Adik-akhel ngaiven na tul zia hoi ta loiin chanchin dikzoi loi(half truth) inthe dara awm chun a hup hoi ta a chang. Ma hi Auxilium School Principal nih Big Bazaar enkoltu hei ki tan lei lem a chang no, changrochu thil dikzoi loi chu nansa takin tarlangin a awm na chu ki pom no lei mai achang zawk.
Ei in relbawlna dana(criminal law) thufing khat ka ei i nei chu, “dikloina hmusuak a chang hmaka chu tupai mi dik an chang”(a person is innocent unless proven guilty), ti chu a chang. Ma thufing dungzui chun Big Bazaar enkawl tu nih Auxilium School Principal chu dikloi a tarlang an chang ta dai zawk, ei media chanchin hmangin. Media chun chanchin dik tarlang loiin roirel tu ngirhmun chu a lua ta zawka. Roirelna chu roirel tu(Judge) hei sin a chang, media sin a chang naw. Thudik kelsuak ah adik loi hei roirel na a in ngir chu Police hei sin a chang, media sin a chang no. Ma hmuna hi chun Police hom media, roirel tu hei hom media an chang ta zawk. Ma angka chu a chang inte, Police nih Roirel tu hei imo ei tul na?
Darlong nai hei hom technology tiang hnung ei tawl ve no ah, social media deka chun mi ang angkan eiin long ve thin a chang. Chun, atawp taka ki hong I ti awi zawk chu chanchin(information) ei thedar hma hin, ma chanchin dinghmun(authenticity) chu eiin ta nih ngaiven lak chu ei mophurna lian tak a chang.

Monday 4 June 2018

Bul neiloia inthu-bul (In Principle, without principle)



“Bul neiloia inthu-bul (In Principle, without principle)”
Jeremiah Darlong

                   Ei rengrama regional party hrat chem, IPFT(Indigenous People’s Front of Tripura) chun a ral tak rengram inthlangpui a han mipui inring bak in a tho that a, atun BJP-reka in kut-insuin  rengrama sawrkar an kaihruai tir a chang. Changrochu, sawrkar  hmunkan an kaihruai vu hom chun, an hoi(tan tu) hei kara chun ha nih ha in rawta in sual, in khal na ro chun zai a rel ta chuang no a chang. Ma angkata BJP nih IPFT party tan tu hei in el na lei chun mipui hei chu hmun tamka ti achun lungril takin an ti a chang.
                  Chun, ei rengrama hin kum 25 ka lai CPIM invong na hnuaia ei awm hnungin ma angkata thlakin-thleng na hong thlung hi mi tamkan lungril takan an lawm nih tha an ti fe mai a chang. In awm na ri hom a nei hrim an lawm na nih tha an ti na chun. Asanchu, thlakin thleng na hi thil tul nih mamaw khek a loi chang hrim, abikin ei ni manmasi hei ding dek hi chun. Changrochu, ma thlakin thleng na hnek homa la tul nih mamaw zual bik zawk chu inremna hi a chang. Ma angkata dinghmuna  ngirin, ane awp nih kaihruai ding hei chem in inremna zai an rel thei no chun, an sawrkar tungding chu chir-phula ngir angka mai achangin an lang, an hnik tik hun ding tuhmanin ei hoi no.
              Ei sumindawng na ram India hi democracy dana inkaihruai rambung a loi chang leiin, sawrkar hnet(stable government) nei chu, mipui hei that na tlir nih changkang na ngaisang sawrkar ding chun thil tul em em a chang, ringhnel na ding nih inhnial na ding reng awm loi a chang ma kawnga hi chun. BJP chu IPFT laka ding hmun tha lua a chang, akhat na chu Central a ne awp tu hom hi BJP tungding sawrkar a chang, an hni na a chun-rengrama hin BJP chun IPFT reka kut insui loi homin sawrkar a tungding thei a chang, asanchu aral tak reng ram intlangpui a han anni chun mani zena seat hmu tam chem an chang(Single party majority). Changrochu, IPFT rek inthlangpui hma dai a kut insui na anloi I nei a chang tak lei chun an ngrihmun chu an awi homin hmawsarum in an thleng thei ta zel no a chang. Makhel homa chun, BJP homa inhmai riai ding boia a hoi chu, IPFT hei rek kut an loi insui lei chai a chang hmun(Assembly Constituency) tam ka tia IPFT hei chun candidate anin ngir no leiin, IPFT tan tu hei vote chu BJP in an hmu ta zawk in, hlawthling na hom an hmu a chang. Changrochu, sawrkar tungdingin a awm a inthoka hun tawi ka sung rengin BJP nih IPFT hei laia in elna nansa takan an lang a chang. IPFT hei thil tum chu, tlang mi phot chun party dang a tan loi ding, machu BJP hom chang rise nawle CPIM hom chang rise, tlangmi chun IPFT chai a tan ding.
              Ma chai chu chang loiin, atun maia ei ram thiam fing(Politics) awm dan dek hi chu aril rila chun terin-tep tak a chang. Asanchu, rengrama Muslim mipui a tam tiang chu BJP chunga hin an lung a lawm no a chang, ma leia chun IPFT hei rek hin aruk-taka kut insuina inei dingin hun remchang an dap vu a chang. Ma an thil tum chu an loi hlawtling a loi chang chun atuna BJP nih IPFT in elna hi chu ihman a la chang no, buai na nansa fe hom ei tlung mai thei. Chun, ma angkata hun chu ei loi thlung pat chun party nih party chai chang ta loiin, hnam nih hnam in elna chu ei thlung nghal ding a chang.
            IPFT hei hin cabinet a minister inhnika an nei, ei hoi pak. Mabak homa anni thil tum ni hni chem chu “Tipra land” hi a chang. Chun, BJP in inka hmanin ma IPFT hei thil hni chu pom pui thei no ni. Achang nawle, thiam fing(Politics) putiang tiang a ngira ngaitua in, “Tipra land” chu pek in loi hang awm ta homsiala imo rengram tlang mi hei chun ei thlung ding tak? Rengrama hin tlang mi hnam hrang hrang 20 ka hneka tam ei awm a chang. Ma hnam 20 ka hei laia chun “Tipra Land” dinga rawl insua tam chem chu ‘Borok’ mi hei chu an chang. Borok mi ki hong ti hin, Debbarma, Tripuri, Jamatia, Reang, Koloi, Murasingh, Noatia hei hi an chang. Borok mi in zen chai rengin reng ram thlang mi katia 75.25% an lua a loi chang. Ma 24.75% thlang mi ahlei la awm ka hei lai homa ei ni Darlong dek chun 1% hom hmun ei lua chel no achang. Maleiachun, a hranga Tipra land pekin loi hang awm ta hom ei la, thlang mi nih thlang mi laia in elna chu awm riai no ti chu, inka hmanin ei ti thei no. Atuna Manipur rama thlang mi hei dinghmun angka mai chang ati ei awm dan ding chu.
             Chun, ei ni ding ngot chun khiang ka tiang mei veng kham, khiang ka tiang tui-pui. Hraw na ding ihman a boi. Chun, BJP nih IPFT hei in elna chu kalpial in sawrkar hnet a ding zel a chang chun machu a ram mipui zong zong hei dinga tha nih ei nih ding homa tha chang zawk ati. Maleiachun, reng ka hnianga ei hong I ngen awi chu, party ei tan/party sin ei tho homin fimin khur fekan nih var vaika ei kuar ei mit sungin ei chang eiin ngen.

Thursday 24 May 2018

Nature’s fury(Lei-lung ningthik na)



Lei lung(Nature) hi in phal(generous) fe a chang. Ani chun tiklai hmanin tuhman a thlei thliar ngai no, machu tui-fin hriata awm nga chang rise, vanlai zawla leng rimu chang rise nawle manmasi angka hmasial ram sa hom chang rise, lei-lung hma a chun anin ang rit nih a nai rit an chang. Pathianin thil hring (living beings) asiam zawng zawng hei laia manmasi chu danginlam chem ei chang. Manmasi chun lei-lung dan hnuaia inphiar a awi no a, a remchang dan nih in-hlawk na ding chai ngaitua in lei-lung dan hei chu a bawsiat rual rual in a kawl vela thil dam awm hei sum-in dawng na hom boiral na lampuia a hnawl a sa chang.
Ei sumindawng na lei-lung a hin rua-thli, thaivua, nisa, lir inhning angkata thil hei chu lei-lung dan sunga awm an chang nih manmasi in atun ari a eila ngam chel loi thil an chang. Chun, rua-thli, ni sa awm loi chun manmasi ngei hom chu lei-lunga iten ka hom dam thei no ni a chang.
Lei-lung dan chunga a ki hong ti tak angkan, rua sur hi thil siam hei damna dingin thil poimaw em em a chang. Chun, rua sur a tui lian chanchin chu khawvel insiam tir a tang renga manmasi in aloi hong i tawng nai thin nih hmatiang homa alan sual pui nai ding a chang. Rua-sur tui-lian na thu a ei ngaitua na kawt chu rengram khawpui rengzawla chun loi hang in nghat rei.
Rengzawl khopui a tuilian hi thil thar ihman a chang no. Rengram chu lal thunei na hnuaia a loi awm thin lai hun hei hom han tui lian an loi tong nai thin. Ma angkata tui lian an loi tong nai thin lei chun rengram lal in Howrah tui liam chu rengzawl khopui a a lut thei loina dingin rengzawl khopui hmar tinga a chun tui tial a loi in siam tir a chang kum tamka hma dai in. Ma chai chu changloiin, rua-sur tui-lian huna Howrah tui chu renzawl khopuia a lut loina dingin, tui-lam(canal) hom a loi in siam tir a chang. Maleiachun, ma thu a hi chun, rengram lal hma-thlirna(far-sightedness) chu inpak kai em em a chang. Atun lal thunei na hnuaia tangin suakin democracy in-relbawlna na hnuaia kum 70 ka lai ei hongin ka tak hnung homin ma angkata rengzawl tui lian na a inthoka suan lam zong na ngaitua na nih tumna tak chu tu government homin an nei no a chang.
Tuilian thu a ki hong ti ta seng seng, chika la hong ti sei ki ti a. India rama khopui awm hei kapai hi tui pui kawl hlira tung ding an chang. Chun, rengzawl khopui thut-ah luang howrah tui pui liam na san chu tamka an awm, changhomsiala asan lian chem nih poimaw chem hei chu ahnuaia angka hi an chang-
I.                   Howrah tui pui hning na(depth) boiral:-Tui pui chu a hning ari pai, atui dawng(volume) thei na hom a hnem. Howrah tuipui hning na chu kum tin an kiam tir leia chun rua-tui chika sur lei homin howrah tui chu a liam in renzawl khopui a chu a hnawk thin a chang. Ma angkata Howrah hning na kiam hi manmasi lei a chang. Manmasi chun mani sumin dawng na ding leiin howrah luang na pangai chu nansa takan anin chai nih an ri-naw hei kapai chu howrah rita an pai lei hom a chang sa.
II.                 Rengzawl khopui a tui fe lam thahnem loi(Poor drainage):- Rengzawl khopui a hin tui fe lam chu siam a chang, changrochu ma ka tia chun 90% chu hnom nih manmasi ri-naw a sip an chang leiin tui chu a luang thei ta zel no. Maleiachun, rua-tui chu luang na ding invai in khopui chu a hnawk phum ta zawk thin a chang. Makhela chun, rengral Lal in tui-lam(canal) a loi I siam hom hi kum tamka ngaisak na dong loi a awm a chang leiin howrah tui-liam chu tha hnem takan a kai thei no a chang.
III.              Renzawl khopui awm hmun(Geographical location):-Rengzawl khopui hi tui ri a inthokin 13 Metres(average height from sea level) chai chunga awm a chang nih rengzawl khopui nih Bangladesh kara  topographical slope hom chu 1-2 Metre chai inkara awm a chang.
IV.              Khopui a sum-in-dawng manmashi hei laia boiruak lama hma thlirna nei loi lei:-Rengzawl khopui a sumindawng manmasi mi tamka hei laia chun boiruak lama hma-thlirna a thlasam em em a chang. Maleiachun manmasi ri-naw, Plastics, hnom nih tir-dak hei chu tui pui nih a kawl vela hei chun an pai thin lei chun Howrah chu boiral mek lampui a pan nghal achang.
A lang dan chun, rengzawl tui lian thu a hin hun toi ka sunga kal pial na lampui ngaitua thei hi a chang hrim no. Changhomin, achunga ei hong I tarlang a san hei khi thahnem taka ngaitua in, mahei chunga chun Govt. in khir fekan hma a lak chun itenka ri mo chang chu in sanhim thei chu chang awm takin an lang.

Saturday 19 May 2018

Politics of Hung Assembly (Assembly kai nih thiam-fing)


Jeremia Darlong
India mi ei chang na leiin tik maw chang chun ei lawm em em thina-kawvela democracy lian chem nei rambung insung a mi khatka ei chang ve leiin. Ma chai chu chang loiin, khawvela in vong na dan(constitution) ziak sei chem nei tu hom ei chang sa nghal. Chun, dan hi a sei ari pai a hrilfia hom a takin, a kawt tual hom an za nghal aloi chang. Ma angkata ei dan kawt tual an zat luat lei chun, hun raltaka mi tamkan a hmang sual an tum nih hmatiang hom ahmang sual la tum zel anti.
A ral tak May ni 15 han, Karnataka Inthlang pui (Assembly Election) result tarlangin a awm zoi a inthokin nansa vaikan “thiam fing terin-tep(political crisis)” an piang ti chu ei hoi ni ei hmu pak a chang. Asanchu, inthlang pui result achun BJP-104, Congress-78, JD(S)-37 in a tawp leiin, tu political party homin hlaw-bel kai seat(majority) an dong chel no lei chun Karnataka a tu party mo Government tung ding thei ding ti zawna chu mei kang in zawn angka mai in India ram pum puia an thek dar ta a. Chun, ma ni den chun, Congress chun var vaikan BJP in ihman sir bi alak hma dai in JD(S) party rek kut anin sui ta zawk a chang. Changrochu, May nih 16 han Karnataka Governor, Pu Vala chun BJP party chu Karnataka a govt. tungding thei ding nih B S Yedddyurappa chu Chief Minister intiamna nei dingin sawmna a pek leiin Congress party chun Supreme Court kawt chu an hang kik ta zawk a chang. Congress party in Chief Justice hnianga a zan zana hearing nei dingin ngenna anin thlung na chu pomin Supreme Court chun zing dar 2:11 a chun hearing chu tannin zing 5:28 a ri in hearing nei achang rual rualin India roirel na history a phek thar hom ziakin a awm sa nghal a chang. Supreme Court chun zan-khawvar in hearing a nei hnung hom chun Chief Minister intiamna hun nei dinga awm chu a khap chuang no a, changrochu May nih 18 a hearing sun zawm nawk dingin thu a pe a chang. Nih 18 chun, Supreme Court chun thil awmzia a ngai fai rit hnung chun, May ni 19, chawhnung dar 4 sungin Assembly a floor test nei dingin thu a pe ta nghal. Ma hei kapai lei chun thiam fing boiruak chu a lum ta em em a chang. Chun, May ni 19 chawhnung dar 4 chun B S Yeddyurappa chu floor test nei hma chun an resign ta nghal zawk a chang.
Chun, ma angkata  “thiam fing terin-tep(political crisis) hnek homa zawna lian chem zawk pu chu, Governor Pu vala a chun a thuneina a hmangsual bei, ti hi a chang. Asanchu, ma angkata inthlangpui zoia hlo-bel kai loi seat(majority) an hmu no leia govt. tung ding thei loi na thil chu a loi inpiang nai ta thin ei India ram histawri a chun. Entirna in, a ral tak Goa inthlangpui, Bihar inthlangpui, Manipur inthlangpui, mahei kapai chu ei hang en nih ma hmuna Governor heiin an thuneina an lek dan hei chu inthuk takan ei hang ennon aloi chang chun, Karnataka Governor Pu Vala an a thuneina a hmangsual ti bak loi chu a sinthaw dan ihman hril fia dan ding a boi. Chun Pu Vala an BJP chu govt. tung ding dinga a sawm na chu  ei India dan pui(Constitution) dungzui a loi chang chun zawna hongin piang nawk chu, inkata mo Goa, Bihar nih Manipur a chun Congress chu Governor in Govt. tungding dingin sawmna a pek loi. Asanchu, Goa, Bihar, Manipur a hei han Congress chu single majority nei tu anloi chang hnung hom chun ma rama hei chun Govt. tunding dingin Governor in sawmna a pe no. Ma angkata Governor heiin an thuneina an phung dana thlei-thliarna awm chu ei inrelbawlna dinga hrisel loi tak nih ti awm tak a chang zawk. Chun ma angkata dana thuneina hmangsual na thu chu remchang na sirbi a hmaning Congress chun India ram thiam fing a chun a ding hmun in-hnur chu an hnet tir an tum ta zawk a chang. Chun, enkai chem chu, ma angkata thil inpiang lei chun India rama BJP in thlipui thaivua angka govt. a tunding na chu Congress in iten ka ri in mo idan chel ati?

Friday 7 July 2017

IN LAI-CHINA NUN-IN-KHUA (LIVE IN RELATIONSHIP)

Jeremi Darlong

Mihriam hi Pathian thil siam zong zong hei laia danginlam taka chang kang ei chang rual rualin hen in-tawp chem hom ei chang, ring hnel na ding hmun hma reng aboi. Khawvela thil dam nunna nei nih chi inthla thei hei lai tak homa mihriam chu a danginlam. Ani chu chi inthla ding chun “inneina kawt” a lut kher an ngai, achang nochun, a chithlak/mihriam hong piang pu hei chunga chun intakna tamka a tlung rual rual in khawvel lak-lutna hom an hlaw no mai thei. Ma angkata thil hi inmak takan mihriam nih mihriam hei lai chai a ei hmuthiam, thil dang nunna nei hei zong zong laia tuhmanin ma angkata danginlam na chu an pu no, ani chu Sakei bak nei chang rise, tui finhriata nga pui chang rise nawle vanlai zawla leng thin Ri-mu hom chang rise.
                                        “Inneina ngaidan” hi mihriam hei laia I hun chia a inthoka intan mo aloi chang chu ei hang sut phak no thei mai hom, changrochu, aloiin tan hun i i hom loi chang thin siala, thil khatka chiang vaika inlang chu, ma inneina ngaidan hi mihriam sakhaw rek inzawmna ril ruk tak anei thlat achang. Maleiachun, khawvela mihriam hrang hrangin ei sakhaw, ei nunphung en zelin inneina dan hom ei nei hoi. Achangin, inneina ei iti chu inkan mo hang hrilfia tang eiti?
Keima mimal ngaidan ve mai chun, sakhaw/tualsung/pawl hoina hnuaia nupang nih ipa(puitling) in hmunkan an nun-in-khua awina lei nih mophurna inpu in-tawm an awi leia inzawmna an I tungding chu a chang Inneina ei iti chu. Ma tina chu, “mophurna in-tawm” nih “sakhaw/tualsung/pawl hoina”, ma thil inhnika hi poimaw fe an chang. Achangin, ma thil inhnika loi hang awm ta no siala, ma angkata nun-in-khua na chu imo rihming inpu tir tang eiti?
Khawvel hi inrang fe kan an thleng tual tuala, a chuan pu mihriam  hei hom chu eiin thleng ve a chang, ei nunphung an thleng, ei nek-fak an thleng, ei in sakhaw dan an thleng nih inthleng na tamka mihriam in ei thlung. Ma angkata inthlengna lei nih dungzui chun, mihriam in inneina hrui a inphiar chu lungril takan a ngaipoi ta no in an lang. Maleiachun, mihriam chun inneina hrui a in phiar loin nun-in-khua na lampui chu atul in hoi in a zui hom a tum ta nghal zawk. Ma angkata inhawi intawn in nih mophurna inpu loi a nupang nih ipa(puithling) in khawsak na chu a chang “In Laichina nun-in-khua”(Live in relationship) ei iti chu. Ma hmuna hin nupang nih ipa chu nupui-pasal angkan an awm, machu hun tawika ding hom a loi chang thei, hun sawtka lai hom a chang thei, changrochu, sakhaw/tualsung/pawl hei pomna chu a awm no, anmani in hoi intawn na bak mophurna chu tu chung homa in belin a awm no. An oi hun nih dan pai in ma nun-in-khua na chu an kalsan thei a chang.
        Ei ti tak angkan, mangkata nun-in-khuana hi sakhaw/tualsung/pawl tuhmanin an pom naw. Chun, sakhaw/tualsung/pawl in an pom no ti phu leiin dan(bible a sual rek tekhin loi in) pu tiang a chang lemno. Ei rambung dan pui chun, zalenna chanpawl chu nupang ipa, tuhman thlei-thla loia ani in dong ei chang. Ma dan dungzui chun mangkata nun-in-khuana hi mihriam zalenna nih chanpawl huap na sunga a awm. Chun, zalenna nih mimal chanpawl thu ei hong ti ti a, ma ri hichun alan tawk nih dik tawk. Ma khela thil awm thei ni a thlung vu tak chu a chang zawk rel kai nih rel in tak. Entirna in, nupang nih ipa (puithling), inneina awmloia an nun-in-khua leiin an kara nai an piang ta a loi chang. Ma nai hong in piang chu dan angkan tu hnama maw kai ati, chi inthla pu ipa hnama mo awle a von pu nupang hnama? Ma chai changloiin, ma nai chun an piang pu ipa roithil nei hei chunga chun chanpawl a hni thei bei? Nawle mo, nun-in-khua pui pu nupang chun, a nun-in-khopui pu ipa nih a roi-thil nei hei chunga chun chanpawl annei thei bei? Ei tualsung a chun ma angkata thil hi ala thlung no mai thei, thlung no ni hom chu ti thei a chang lemno. Achangin, ma angkata roi hi rel dingin loi hang awm ta eila, Imo ei ngirhmun chang ati aw?
A chunga zawna hei chu ei thung hma in loi hang ngaitua rei, changrochu hnam/pawl/koihran dinghmuna ngira ngaitua loin, mihriam dinghmuna ngirin loi hang ngaitua zawk rei. Ei in mihriamna in ei hang ngaitua chun, ma angkata nai hong pianga awm chun an piangtir pu ipa roithil nei hei chunga chanpawl anei thei, a hnam rihming ro chu a awi apai an pu thei, a nupang hnam nawle a ipa hnam. Machai chu chang loin, a damna dingin sum nih puan, tangka hmanga chawmna hom an piantir pu ipa laka a chanpawl angkan a hni thei. Makhela chun, nun-in-khua pui pu nupang hom chun, a nun-in-khopui pu ipa nih a roi-thil nei hei chunga chun chanpawl anei thei. Mahi keima mimal ngaituana changloiin, ei rama roirelna in sang chem., Supreme court homa voi tamka a rel in thupek asua tak a chang.
Atun ei zawna dena a hong kir nawkin, ei in-relbawlna, ei hnam dan chun ma kawnga hin imo ati? Mahi ki hong ti na san chu, ei ni chu ei roirai kapai hei chu hnamdan hmangin khawsunga hin eiin rel thin, court hi ei phak kher thin naw a chang. Ma angka thil thu awm thei nih thlung thei chunga hin ei ngaitua nih ti ti hoina ei nei chu an hun ve ta achang zawk.

Wednesday 5 July 2017

DARLONG HNAM ZIA-DAN NIH NUPANG CHANPUAL

-Jeremi Darlong

                     India hi khawvela mipui hungna chem rambung hei laia chun an hni na a chang, China ram dawt. Ma rama mihriam hei laia danginlamna ei imu thei kapai hi, khawvela I ram bung homa hmu na ding a awm ta naw, machu nek nih fak lampanga chang rise, sakhaw/ringna kawnga chang rise, tawng danginlamna kawng homa chang rise, nunphung kawng homa chang rise. Ma angkata danginlamna khawvel hrang hrang hei rihlim homa chun, hmar-sualam(North-east) India tianga sumin dawng thlang mi hei hi ei danginlam bik zual a chang. Ma thlang mi hnam dang dang tamka hei lai homa chun, Darlong hnam hi ei danginlam nawk zual a chang. A changing Darlong hnam hi inkan mo thlang mi dang hei lai homa ei danginlam bik? Kawng chi tin renga ei danginlam, entir na in, ei rengkan sakhaw khatka biak ei chang, khuabik chuan a awm thin ei chang, changrochu, hnam dang hei laka tang chun eiin khai hrang, kristian ringtu ei chang homin khawtina mani koihran ei nei. Mahei kapai hi ei danginlamna an chang den thin hom chun, ei danginlam na lian chem nih tha chem chu, hnamdan hmanga roi in rel mi ei chang, roi-rai leiin sawrkar nih in-relna in ei pan thin no ti hom inlang in khel no ning. Roi chik chem. a inthawkin roi lian chem hom mani hnamdan hmangin ei in rel thin. Mahi ei Pi nih Pu hei a tanga hong kal tak, atun ari a eila zui nih hmatiang homa eila zui ding a chang. Ma angkata in-relbawlna hi thil tha a chang, ringhnel na ding hmun hma reng a boi.
Atun hin kum 2017 a ei ngir a chang tak a, khawvela sum-in-dawngna lama thlakin thleng na tamkan hmun alak rual rual chun manmasi hei nunphung, kalchawi, in-relbawlna kawng tin reng homa thlakin thleng na tamkan hmun ala sa a chang. Ma angkata thlakin thleng na hun nih hmuna ngirin, ei ni Darlong nai hei lai homa tamka thlakin thleng na hmuthiam dingin a awm, ma thlakin thleng na chu atha tiang a inthawka a siat lam tiang nawle, asiat lam a inthoka a tha lam tiang pan hom a chang thei. Chun, mithiam heiin an loi ti tak agkan, “Ma khawvela hin ihman an hlun (permanent) a boi, thlakin thleng na ti loi chu”. Ma tawngbai hi a dik rual rualin ei mamaw na hom a chang sa. Chun, khawvel/nunphung/sakhaw/dan hei hi in inka homin loi hang in thleng ta siala, mihriam chu mihriam nai ei la chang, chi inhnika nai-Nupang nih Ipa, hmatiang hun hong ding homa nupang nih ipa nai la chang ei ti. Asanchu, Ipa zen chai nawle nupang zen chai in khawvel hi a chuan chun, manmasi ding chun inhmak bak ihman a thlung ding a boi. Maleiachun, nupang nih ipa chu, thir tangka hlang in hnika angka mai an chang, anin pum chum tanka, a nin pum naw chun takboi. Nupang nih ipa hom ma angka den chu ei chang, ei in pum chun mihriam, ei in pum no chun tak boi.
Danginlamna chunchanga ei hong ti ta lak law, ei hnam in-relbawlna a ziaka awm ni ei nin tin nunna a hmanga awm thin ni la awm zel ding dan hei chunchanga chun ti ti hoi na anei loi hang tum zok rei.
Ei ti tak angkan, hnam dana in-relna a hin thil tha tamka an awm rual rualin thil dik zoiloi hom chu an awm sa den nghal. Mani hnam dan a inrel na that zia chu ei hoi pak, a thara hong tarlang ding ihman a boi. Chun, a dikloina kawng tiang ei hang thlir a chang chun, thil tamka hmuding chu an awm no, changhomsiala, a thaloi/dikloi na hei chun, a thatna/a dikna tam ka hei chu an hlia ta zawk a chang. Entir na dingin, hnam dana “Awm thiam loi hur ham thu”(Laws pertaining to Crime against women) dan ei I nei nih loi hong ihmang thin hei chunga chun inthuk taka ngaituana nei aloi chang chun, ma angkata dan hei dik zoi loina chu chiang fekan an lang. Nupang chunga thil tho sual hi mi tin ni hnam tin in a I soisel chem a chang ni an sual tu hei chu a nat aw chem nih atha-hnem aw chemin hrem an loi chang thin. Ei hnam dana chun ma angkata nupang chunga tho sual hei relna a hremna awm hei chu-nupang sual(Rape), tangka 500 ka lei a chawi ding, mi khatka chunglam (Gang rape) an loi chang chun, an dina tangka 500 ka lei an choi ding, ipa in nupang a sual hnunga a that chun(rape and murder) tangka 10000 ka a chawi ding, roirai inzoina dingin, nupang tang tawn(outraging modesty of women) lei chu tangka 200 a chang. Ma angkata hnam dan hnuaia hin kum izaka lai mo ei loi hong in rel tak chu ki hoi no a, ma angkata inrelna dan chunga hin mipui-vantlang hei lungril hom ki hoi no. Chun tuhmanin an lung awi loina rawl hom an loi sua lem chuang no chang phot ati, maleia atun ari  ah ei hnam dana hmun a la dawng. Changrochu, mahei kapai khela chun, ma angkata in-relna dan khi ei sia nih tha hoina in a famkim/an awm in mo ei ngai? Keima mimal ngaidan ngot chun an awm nih a famkimin ki hoi no. An awmna khela, ei manmasi na in imo ati? Ei sia nih tha hoina/ngaituana in imo ati?
Delhi khawpui a bus sunga nunghak khatka ipa rualin an hnuam hena, an manmasi loi aw chemin an hen hnungin, a thi sawn in lampuia an pai ta rak a chang. Ni izaka hnung mo chang chun ma nupang chu thi hom athi. Ma chanchin hi Darlonh nai tamkan ei hoi nih ei hmu. Mi then tamka chu, ma angkata nupang ipa hmangin hen in a hom leiin nih a nunna a chan leiin ei ning hom a thik ke ring. Awm hom an awm hrim ti roi unai hei? A chang nawle atun, ma nupang hnuam hena that Ipa rual hei chu an dina tangka 500 ka “Nupang sual” lei inchawi tirin nawle mo tangka 10000 ka tual that lei inchawi tirin roi-rai loi hang inzawi dingin awm ta siala ma angkata dan nih roirelna chu inka tawkin mo pom thlak chang ati? Darlong nupang hei laia mi izakan mo ma angkata dan nih roirelna chu lunril takan pawm anti? Ei in mihriamna chu ei that hmaka chu pawm in tak thil a chang. Maleiachun, ma angkata in-relna dan khi chu nupang hnem-hnuai na bak ihman achang in ki hoi no. Ei hnam dan ziak pu/siam tu hei chun I angkata thlirna inpu a ma achunga angka hnam inrelna dan hi an loi in lut mo chu ki hoi naw, changhomin ma dan khin ei hnam laia nupang dinghmun/hlutna chunga nansa vaikan zawna a thlung?
A chang nawle atun, ei hnam inrel bawlna dan hei laia awm “nupui-pasal inmak in then dan”(Bung 9 na) chunga chun ngaituana loi hang nei nawk rei. Chun ma angkata inmak-inthen na dan hei laia thil hoi hmasak dinga poimaw a inlang hei chu mahei hi an chang:-Mak tha, Faruang, Uire. Ma thil inthum ka hei lai homa hin Maktha hi hoi tul chemin an lang. A changing imo a chang ma ”Mak tha” ei loi hong I ti thin hi?
Darlong hnam dan chun, nupangin an pasal hei mak thiam na dan an nei no. Ipa chai in nupui mak thiam na dan a nei. Darlong ulian tawng chun, “Nupui khatka ma rawh, Sanghal khatka that rawh”, anloi ti thin a chang. Ma awmzia chu, Ipa chang in-hawina (Sin-siana) chu, nupui khatka lua ima a, sanghal khatka tal that ve loi pu chu, Ipa chang na nei loia in ngai vena a chang. Ma angkata Ipa in a nupui a mak thei na chu “Mak tha” a chang. Mak-tha chu tangka, Ipa in a nupui kua lai a mak huna, a i pek thin chu aloi chang. Nupui-pasal an in zawm na a sat hman chu a chang ei iti chu. Ma dung zui chun maktha chu, Darlong Ipa hei ding chun dan hmanga peka awm thunei na a loi chang.
Thuneina na tawng bai ki hong ti a, thil khatka ki lung rila hong awm zwk chu, Muslim Ipa(Pasal) hei in an nupui kua lai chu asan ihman, tuhman hrilfia tul loin an ma thei. Changin ma ding chun imo an tho a tul? Ihman an tho a tul no, voi 3ka ‘talak’ (Talak, talak, talak) ti tawngbai chu an nupui hei hma a an ti an ngai. Ma zoi chun, a nupui chu ama nghal a pawm a chang thin, a awi chun nupui dang hom ava nei nawk thei aching mazoi chun. Ei hnam dana awm “Mak tha” hom chu Muslim hei dana awm “talak” e i ti rek chun an hlat hnekin an nai ki ringhnel no. Chun, “Mak tha” chang rise nawle Muslim hei “Talak” changrise, mahi nupang hei chun an lek thei naw, ipa hei chai in anin lek thei.
“Faruang” ti tawngbai hin, nai anu laka la thlei loi nih kum inthum ka la kai loi chu an hoi tir a chang. Changhomin, hnam dana inziak “Faruang” chun a hrilfia tum pu zawk chu, kumin thum hnuai nai kara inkhamin Ipa in a nupui a mak chun, kumin thum ka nai Faruang(fak hman) apa in anu a dawnpu hnianga a chawi ding a chang. Nai chu kumin thum la kai loi a chang phot chun kumin thum fak hman chu a thlukin a chawi ding.
An thum na a chun, ‘Uire’ ti tawng bai laksuakna chu “Ui pui hur, uithlang khatkan a hur an mong tir chel loi thu a tang achang. Nupang om theiloi pu in a pasal dam maika pasal dang arukin anei chu, pasal khatka tawng khop loi, uipui hur angka an tina a chang. Darlong hnam zia-dan chun, Ipa khatka nih nupang khat ka nupui pasal innei ti loi chu nupui inthuam, pasal inthuam dan a om no. Maleiachun, pasal kualai om chunga nupangin pasal dang anei chun a pasal nei chu a Uire achang. Chun, “Uire” tawngbai hi nupang hei chung chaia hmang thin aloi chang, changhomsia atun hun a chun ipa hei chung homa tik mo chang chun ei hmang.
A chunga “Darlong nupui-pasal inmak inthen dan ei hong i ti ti a inthokin imo ei hoi thei, ei ngaitua thei? Dan hi chik rise lian rise, inthuk rise, inthuk no rise, thil tamka an pu thin, ei hoi pak ke ring. Ma angkata hnamdan loi ziak pu hnam Upa/ulian hei chu atun ei lai a tu hman an awm ta no. Changhomsiala, ma hun laia thil an loi ngaitua dan hei chu an thiang tawk loi nih in thliarna a sip ti chu a zena hong hrilfia a tul ta naw. Asan chu, nupang chu mihriam dinghmun dik taka an loi in ngir ngai no a chang, machu a chunga hnam dan ei hong ti ti na achun chiang takan an lang. Chun, inkata mo nupang chu mihriam dinghmun dik taka an loi in ngir loi chu ei hoi no rual rualin thil dang dai ava chang ta zawk. Hnam dan an loi ngaitua tan hei han ei laia lekha thiam na, chang kang na, mimal zalenna dan nih chanpual thu hei chungchanga hoi na/varna a la thlasam ti hom chu ringhnel ding a awm no. Changrochu, kum tamka hnungin, Kristian thu awi ei chang hnungin, khawvela varna, dan hrang hrang hei hoina ei nei hnung homin, ei laia nupang dinghmun a chun thlakin thleng na tam ka chu hmu ding ala boi. Mahi vanduai na mo ki ti ding awle ei danginlam na mo ki ding, ki hoi no? Ei hnama/tualsunga nupang dinghmun chu “Thil(Commodity with price tags) hman nei” angka mai a chang. Asanchu, nupang ding chun pasal-in a pan pu hom, Nu-pa ina kir khir pu hom, nai farah in-thawk pu ding hom nawle mo hnuam henna tawp-khawk tawng pu ding homin, a hlutna nih a-roi chu tangka nai in inta in a awm thin.

               Makhel homa chun, hnam dana inrel-bawlna hnuaia nupang dinghmun chungchanga thil tamka ti ding ala awm. Ki hong ti rit chun a siar hei loi hnong ei ti, a sanchu mahi thudik a chang homin ti ti hoina ei nei thin loi na hmun chem a chang, machu insung/pawl/hhnam angkan chang rise nawle koihran/ringtu angka homin chang rise. Hnam dan chunga ma angkata ki hong inziak leiin mi thenka huat na tui ki loi in-sil hom chun mak ti ding ihman a boi.

Sunday 2 July 2017

Darlong Customary Laws vs Gender justice-I

“A man of quality is never threatened by a Woman of equality”-
--Jill Briscoe
                          The other day I was lying on a bed in the Chemotherapy room and I knew it would take me at least 3 hours before I can climb down from there. After 10-12 minutes, I could realize that some reactions were taking place inside my body as an electrifying wave started travelling through my nerves. As a consequence of the previous dose of Chemotherapy which I was administered, my body was weak and signalling me to close my eyes and thereby to sleep. But the mind was not willing to signal the brain to cause me a sleep. Therefore I opened my tab and started reading newspaper. I was browsing through ‘The Hindu” columns and one article that really intrigued my thought was the one on “triple talaq case” which is pending in the Supreme Court of India. My thoughts started travelling faster than the flow of drugs from the needle to my vein, trying to explore the actual point of contention. Is it the plight of Indian Muslim Women? Is it the Marriage-divorce laws of Muslims or is it the Gender discrimination in the Muslim laws? Before I could get my answer, I realized that my drug dose for the day was over and my wife was standing by my side. After taking the Chemotherapy, I returned back to my place of work and started exploring more on the issue of triple talaq. Though I have had the opportunity to read “The Darlong Customary laws” earlier, I re-opened the book and started reading it. After much study and thought experiment, I realized that triple talaq case which is being argued in the apex court is the plight of every women in our society, be it Muslims, Hindus or Christians, it just a version of the same story.
Since the evolution of society, women has almost always been considered as the bearer of virtue, subdued by the dominant gender, be it in terms of marriage-divorce, decision making, property rights, etc by drawing a line of Personal/Customary laws. What is most shocking is that these Personal/Customary laws have never been challenged nor their constitutional validity contested.
Constitution is the supreme law of the land irrespective of caste, creed, religions, sex and any such laws which has the sanction of legislatures/religion/society that has failed to stand when its constitutional validity is tested upon shall automatically become invalid. On the other hand, rights of citizen is a guarantee ensured by the law of the law of the land irrespective of sex, religion, caste or age. There is no scope of escaping this mandate or turning it down on any ground unless provided by the law of the land. Without going into further discussion on this line, let us try to focus our discussion in context of our present customary laws by which we are governed socially.
The most important chapters of “The Darlong Customary Laws” which has widened my intrigued eye is the Chapter 13th titled as “Om thiam loi hur ham thu”(Laws pertaining to Crime against women)  and the 9th Chapter titled as “Nupui pasal inmak/inthen thu”(laws pertaining to divorce). Let us take some of the examples of crime against women like Rape, Gang Rape, Rape and Murder, Outraging modesty of a women etc among others for analysis and argument. The penalty coded for raping a women in our social law is 500 (Rupees five hundred) bucks, Rs. 10000/-(Ten thousand) for rape and murder, in a gang rape Rs. 500 (five hundred) bucks each by rapist, Rupees 200/- for outraging the modesty of a women and so on. What has intrigued me the most here is the mindset, philosophical ideologies which has guided the framers of such draconian Law. I have every confidence that these laws are neither based on our scriptural reference, nor any theosophical principles.  It is needless saying from the above reading that, women were merely considered as commodity with varying price tags, in case spoiled by the dominant gender and the most unfortunate of all is that, these customary laws still rule our society un-challenged and un-questioned, neither by society nor by the church. Therefore, we in spite of being well educated population, why such provisions of customary laws were never put to test or argument? I am utterly confused if the sun of gender justice is yet to rise or has long been set in our society?
(N.B:-The author is a law enforcement officer in Tripura and all the views, arguments given here are strictly personal.)