Tuesday 5 June 2018

MAW-PHURNA IN-HMAI ZALENNA (WHEN RIGHT SANS RESPONSIBILITY)



MAW-PHURNA IN-HMAI ZALENNA (WHEN RIGHT SANS RESPONSIBILITY)

Jeremiah Darlong

              Naipang ki chang laia mi thil khat ka ki inhnil thei loi nih lungrila cham reng reng thin chu, Saibual khua “Ral khel” kin voi thin lai chu a chang. Atun ki hang ngai tua chun, innui kai thil angka mai in a awm ta zawk a chang. Ma hun lai han, ei reng rama chun kawr nih tlang mi(Tribes vs Non-Tribes) in elna chun tawp khawk na a loi thlunga. Ma angkata hnam nih hnam in elna a inthoka khua ni tui, nu-nai hei humhin na tul zia ngaituaiin khaw thalai nih Pa hei chun zan tin in-loin khua chu an hrung thin a chang. Ma angkata khua an hrung laiin zan ka chu ral an hong pung sawnnin dar chu an kai ta ah. Ma zana saibual khawsunga nu-nai hei rithla vai zia chu chun a ziak in inziak hom eila phek tamka lekha bu in inziak thei khop chang ati. Chun, in-hoitirna dar kai a chang hnung chun, khaw thalai nih pa hei chu rawl nansa fe insua in khawdung khawler in an tlawi ta thut thut mai a chang, ral hong hei chu loi zun dan tumin. An kuta chun then kan thuk-fung, hriam-hrei, ret-saihli, panghem(Silai puak thei) nih thil hrang hrang inlekin anin thlawi ta zawk a chang. A tawp tawpa chun, ral khel invoi ei chang ti inchiang a chang hnung chun khawsung nih a mi hei laia chun lung-hnip na thli chu a hongin thli nawk ta  zawk. Ma angkata ral khel kinvoi na chanchin hi vona ri in thuzer-baizer huna chinga la awm nai thin a chang, hma tiang hom la chang tir ati.

A chunga chanchin tawi te ki hong tarlang na san chem chu, chanchin(information) hin inka tawk in mo sin a tho thei ti ei hoi thei na ding mai a chang.

Chanchin(information) sin tho theina chunga ki hong ti ta lak lo, a ral tak May thla tawp tiang han thlang mi zirlai nunghak Lahiri Debbarma Chun mani nunna chu awk-hruia inkhai in an boiral tir chanchin chu mi tamkan ei hoi pak. Ma angkata thlang mi zirlai nunghak khatkan mani nunna an boiral tir na san chu mi tamkan Agartala Big Bazaar enkol tu hei ni Auxilium Girls School Principal chunga anin thlung a chang. Ma dungzui chun ei rengrama chun hmun hrang hranga Students inzawm khom hei chun nansan vaikan rawl an sua rual rualin an lung awiloi na hom anin lang tir sa achang. Lahiri Debbarma thina chungchanga hin Social media deka chun inhnial na thaivua a tho a achang. Chun, Lahiri Debbarma chanchin hi rengram media in thudik-thukhel inta na nei loiin nansa vaikan a tarlang leiin mipui tamka thinlung(emotions) nih ngainat na(sentiment) a chun hmun a lua ta zawk a chang. Thlang mi(Tribals) hei lai homa inhnial na an paing tan ta zawk, asan chu thenkan Christian tanna lungril inpu in Auxilium School maw an inphur chu nansa vaikan anin hua a chang. Then ka hei rochun, Christian pumpui(abikin Missioneries) hei chu target bikin in ngai bei loi tak tak rawl nih tawngbai hom anin sua ta zawk a chang. Ma angata thlang mi hei lai homa tan bik neia inhnial na inpaing chu inthuk takan ei hang ngaitua a chang chun, ma anin hnial na hi media nih social media hei chanchin sua a inthoka intan a chang.
Ei sumindawng na India hi democracy dan zui rambung a chang leiin media chu a zalen ding hrim a chang, adik. Media hi mi-thiam heiin “democracy chaw in-lina(fourth pillar of democracy)” an loi iti thin hrim a chang. Changrochu, media in mophurna input na a I nei chu in hmaiin, a zalenna chai an lian a tum chun machu thil dikloi nih thil ti awm tak achang. Zalenna hi manmasi in ei chanpawl(rights) hrim an chang, changrochu ki zalenna chun mi dang zalenna chanpawl chu a phum that a tum chun ma angkata zalenna chu inthanglian tir ti a chang no. Ei rengrama Media hei hi a hnem tiang chun ihman an mophur na an hoi no, an hoi no ki ti chun inthial ki tia, a hoi an tum no a chang zawk. Maleiachun, media in a mophurna a hoi no chun, ma angkata thil hi chu hma tiang alan piang tir ding a chang.
Manmasi hi thil siam dang hei laka ei danginlamna khatka chu, ei ni chu “Chanchin hral”(information hungry) ram-sa ei chang. Ma chanchin chu khel mo achang, adik mo achang chu tuhmanin ei ngai poimaw zawk thin no a chang. Atuna ei ngir na hun chu kum 10 ka hma a angka a chang tak no leiin, chanchin siam tu nih a siar tu hei, anin hni in mophur na lian tak anin pu a chang. Atun chun, chanchin chu internet nih social media hmangin mit khap Karin khawvela hmun hranga hrang a thlung thei ta ah. Maleiin atunchun, rambung nih rambung indoi tir ding homin silai-puak thei inleka inkap kher kher atul ta naw, hnam nih hnam in soisak tir dingin mipui bumkhawm nih koikhawm reng atul ta naw. Ma sin hei kapai chu chanchin khatka chai rengin a tho thei a chang. Chanchin khel inthang leiin mi thenka chun an sumindawng na(business) ari in anin heng thei rual rualin mi thenka chu an sumin dawng na kawnga nansa fekan anin hlawk thei sa den a chang. Chanchin khel chun mi sual nunna hom a san thei, mi dik nunna hom an boiral tir thei a chang.
Manmasi ei chang leiin ei ni chun anaran in thinlung(emotions) rawl chu ngaisak luatin thil dik chu inta sual in ei ngainat na(sentiments) chu thlipui inthlit dan danin ei kalpui thin a chang. Ma thinlung nih ngainat na thlipui chia chu a chang atun tuma Lahiri Debbarma thina thu a mipui tamkan an i kalpui chu. Adik-akhel ngaiven na tul zia hoi ta loiin chanchin dikzoi loi(half truth) inthe dara awm chun a hup hoi ta a chang. Ma hi Auxilium School Principal nih Big Bazaar enkoltu hei ki tan lei lem a chang no, changrochu thil dikzoi loi chu nansa takin tarlangin a awm na chu ki pom no lei mai achang zawk.
Ei in relbawlna dana(criminal law) thufing khat ka ei i nei chu, “dikloina hmusuak a chang hmaka chu tupai mi dik an chang”(a person is innocent unless proven guilty), ti chu a chang. Ma thufing dungzui chun Big Bazaar enkawl tu nih Auxilium School Principal chu dikloi a tarlang an chang ta dai zawk, ei media chanchin hmangin. Media chun chanchin dik tarlang loiin roirel tu ngirhmun chu a lua ta zawka. Roirelna chu roirel tu(Judge) hei sin a chang, media sin a chang naw. Thudik kelsuak ah adik loi hei roirel na a in ngir chu Police hei sin a chang, media sin a chang no. Ma hmuna hi chun Police hom media, roirel tu hei hom media an chang ta zawk. Ma angka chu a chang inte, Police nih Roirel tu hei imo ei tul na?
Darlong nai hei hom technology tiang hnung ei tawl ve no ah, social media deka chun mi ang angkan eiin long ve thin a chang. Chun, atawp taka ki hong I ti awi zawk chu chanchin(information) ei thedar hma hin, ma chanchin dinghmun(authenticity) chu eiin ta nih ngaiven lak chu ei mophurna lian tak a chang.

Monday 4 June 2018

Bul neiloia inthu-bul (In Principle, without principle)



“Bul neiloia inthu-bul (In Principle, without principle)”
Jeremiah Darlong

                   Ei rengrama regional party hrat chem, IPFT(Indigenous People’s Front of Tripura) chun a ral tak rengram inthlangpui a han mipui inring bak in a tho that a, atun BJP-reka in kut-insuin  rengrama sawrkar an kaihruai tir a chang. Changrochu, sawrkar  hmunkan an kaihruai vu hom chun, an hoi(tan tu) hei kara chun ha nih ha in rawta in sual, in khal na ro chun zai a rel ta chuang no a chang. Ma angkata BJP nih IPFT party tan tu hei in el na lei chun mipui hei chu hmun tamka ti achun lungril takin an ti a chang.
                  Chun, ei rengrama hin kum 25 ka lai CPIM invong na hnuaia ei awm hnungin ma angkata thlakin-thleng na hong thlung hi mi tamkan lungril takan an lawm nih tha an ti fe mai a chang. In awm na ri hom a nei hrim an lawm na nih tha an ti na chun. Asanchu, thlakin thleng na hi thil tul nih mamaw khek a loi chang hrim, abikin ei ni manmasi hei ding dek hi chun. Changrochu, ma thlakin thleng na hnek homa la tul nih mamaw zual bik zawk chu inremna hi a chang. Ma angkata dinghmuna  ngirin, ane awp nih kaihruai ding hei chem in inremna zai an rel thei no chun, an sawrkar tungding chu chir-phula ngir angka mai achangin an lang, an hnik tik hun ding tuhmanin ei hoi no.
              Ei sumindawng na ram India hi democracy dana inkaihruai rambung a loi chang leiin, sawrkar hnet(stable government) nei chu, mipui hei that na tlir nih changkang na ngaisang sawrkar ding chun thil tul em em a chang, ringhnel na ding nih inhnial na ding reng awm loi a chang ma kawnga hi chun. BJP chu IPFT laka ding hmun tha lua a chang, akhat na chu Central a ne awp tu hom hi BJP tungding sawrkar a chang, an hni na a chun-rengrama hin BJP chun IPFT reka kut insui loi homin sawrkar a tungding thei a chang, asanchu aral tak reng ram intlangpui a han anni chun mani zena seat hmu tam chem an chang(Single party majority). Changrochu, IPFT rek inthlangpui hma dai a kut insui na anloi I nei a chang tak lei chun an ngrihmun chu an awi homin hmawsarum in an thleng thei ta zel no a chang. Makhel homa chun, BJP homa inhmai riai ding boia a hoi chu, IPFT hei rek kut an loi insui lei chai a chang hmun(Assembly Constituency) tam ka tia IPFT hei chun candidate anin ngir no leiin, IPFT tan tu hei vote chu BJP in an hmu ta zawk in, hlawthling na hom an hmu a chang. Changrochu, sawrkar tungdingin a awm a inthoka hun tawi ka sung rengin BJP nih IPFT hei laia in elna nansa takan an lang a chang. IPFT hei thil tum chu, tlang mi phot chun party dang a tan loi ding, machu BJP hom chang rise nawle CPIM hom chang rise, tlangmi chun IPFT chai a tan ding.
              Ma chai chu chang loiin, atun maia ei ram thiam fing(Politics) awm dan dek hi chu aril rila chun terin-tep tak a chang. Asanchu, rengrama Muslim mipui a tam tiang chu BJP chunga hin an lung a lawm no a chang, ma leia chun IPFT hei rek hin aruk-taka kut insuina inei dingin hun remchang an dap vu a chang. Ma an thil tum chu an loi hlawtling a loi chang chun atuna BJP nih IPFT in elna hi chu ihman a la chang no, buai na nansa fe hom ei tlung mai thei. Chun, ma angkata hun chu ei loi thlung pat chun party nih party chai chang ta loiin, hnam nih hnam in elna chu ei thlung nghal ding a chang.
            IPFT hei hin cabinet a minister inhnika an nei, ei hoi pak. Mabak homa anni thil tum ni hni chem chu “Tipra land” hi a chang. Chun, BJP in inka hmanin ma IPFT hei thil hni chu pom pui thei no ni. Achang nawle, thiam fing(Politics) putiang tiang a ngira ngaitua in, “Tipra land” chu pek in loi hang awm ta homsiala imo rengram tlang mi hei chun ei thlung ding tak? Rengrama hin tlang mi hnam hrang hrang 20 ka hneka tam ei awm a chang. Ma hnam 20 ka hei laia chun “Tipra Land” dinga rawl insua tam chem chu ‘Borok’ mi hei chu an chang. Borok mi ki hong ti hin, Debbarma, Tripuri, Jamatia, Reang, Koloi, Murasingh, Noatia hei hi an chang. Borok mi in zen chai rengin reng ram thlang mi katia 75.25% an lua a loi chang. Ma 24.75% thlang mi ahlei la awm ka hei lai homa ei ni Darlong dek chun 1% hom hmun ei lua chel no achang. Maleiachun, a hranga Tipra land pekin loi hang awm ta hom ei la, thlang mi nih thlang mi laia in elna chu awm riai no ti chu, inka hmanin ei ti thei no. Atuna Manipur rama thlang mi hei dinghmun angka mai chang ati ei awm dan ding chu.
             Chun, ei ni ding ngot chun khiang ka tiang mei veng kham, khiang ka tiang tui-pui. Hraw na ding ihman a boi. Chun, BJP nih IPFT hei in elna chu kalpial in sawrkar hnet a ding zel a chang chun machu a ram mipui zong zong hei dinga tha nih ei nih ding homa tha chang zawk ati. Maleiachun, reng ka hnianga ei hong I ngen awi chu, party ei tan/party sin ei tho homin fimin khur fekan nih var vaika ei kuar ei mit sungin ei chang eiin ngen.

Thursday 24 May 2018

Nature’s fury(Lei-lung ningthik na)



Lei lung(Nature) hi in phal(generous) fe a chang. Ani chun tiklai hmanin tuhman a thlei thliar ngai no, machu tui-fin hriata awm nga chang rise, vanlai zawla leng rimu chang rise nawle manmasi angka hmasial ram sa hom chang rise, lei-lung hma a chun anin ang rit nih a nai rit an chang. Pathianin thil hring (living beings) asiam zawng zawng hei laia manmasi chu danginlam chem ei chang. Manmasi chun lei-lung dan hnuaia inphiar a awi no a, a remchang dan nih in-hlawk na ding chai ngaitua in lei-lung dan hei chu a bawsiat rual rual in a kawl vela thil dam awm hei sum-in dawng na hom boiral na lampuia a hnawl a sa chang.
Ei sumindawng na lei-lung a hin rua-thli, thaivua, nisa, lir inhning angkata thil hei chu lei-lung dan sunga awm an chang nih manmasi in atun ari a eila ngam chel loi thil an chang. Chun, rua-thli, ni sa awm loi chun manmasi ngei hom chu lei-lunga iten ka hom dam thei no ni a chang.
Lei-lung dan chunga a ki hong ti tak angkan, rua sur hi thil siam hei damna dingin thil poimaw em em a chang. Chun, rua sur a tui lian chanchin chu khawvel insiam tir a tang renga manmasi in aloi hong i tawng nai thin nih hmatiang homa alan sual pui nai ding a chang. Rua-sur tui-lian na thu a ei ngaitua na kawt chu rengram khawpui rengzawla chun loi hang in nghat rei.
Rengzawl khopui a tuilian hi thil thar ihman a chang no. Rengram chu lal thunei na hnuaia a loi awm thin lai hun hei hom han tui lian an loi tong nai thin. Ma angkata tui lian an loi tong nai thin lei chun rengram lal in Howrah tui liam chu rengzawl khopui a a lut thei loina dingin rengzawl khopui hmar tinga a chun tui tial a loi in siam tir a chang kum tamka hma dai in. Ma chai chu changloiin, rua-sur tui-lian huna Howrah tui chu renzawl khopuia a lut loina dingin, tui-lam(canal) hom a loi in siam tir a chang. Maleiachun, ma thu a hi chun, rengram lal hma-thlirna(far-sightedness) chu inpak kai em em a chang. Atun lal thunei na hnuaia tangin suakin democracy in-relbawlna na hnuaia kum 70 ka lai ei hongin ka tak hnung homin ma angkata rengzawl tui lian na a inthoka suan lam zong na ngaitua na nih tumna tak chu tu government homin an nei no a chang.
Tuilian thu a ki hong ti ta seng seng, chika la hong ti sei ki ti a. India rama khopui awm hei kapai hi tui pui kawl hlira tung ding an chang. Chun, rengzawl khopui thut-ah luang howrah tui pui liam na san chu tamka an awm, changhomsiala asan lian chem nih poimaw chem hei chu ahnuaia angka hi an chang-
I.                   Howrah tui pui hning na(depth) boiral:-Tui pui chu a hning ari pai, atui dawng(volume) thei na hom a hnem. Howrah tuipui hning na chu kum tin an kiam tir leia chun rua-tui chika sur lei homin howrah tui chu a liam in renzawl khopui a chu a hnawk thin a chang. Ma angkata Howrah hning na kiam hi manmasi lei a chang. Manmasi chun mani sumin dawng na ding leiin howrah luang na pangai chu nansa takan anin chai nih an ri-naw hei kapai chu howrah rita an pai lei hom a chang sa.
II.                 Rengzawl khopui a tui fe lam thahnem loi(Poor drainage):- Rengzawl khopui a hin tui fe lam chu siam a chang, changrochu ma ka tia chun 90% chu hnom nih manmasi ri-naw a sip an chang leiin tui chu a luang thei ta zel no. Maleiachun, rua-tui chu luang na ding invai in khopui chu a hnawk phum ta zawk thin a chang. Makhela chun, rengral Lal in tui-lam(canal) a loi I siam hom hi kum tamka ngaisak na dong loi a awm a chang leiin howrah tui-liam chu tha hnem takan a kai thei no a chang.
III.              Renzawl khopui awm hmun(Geographical location):-Rengzawl khopui hi tui ri a inthokin 13 Metres(average height from sea level) chai chunga awm a chang nih rengzawl khopui nih Bangladesh kara  topographical slope hom chu 1-2 Metre chai inkara awm a chang.
IV.              Khopui a sum-in-dawng manmashi hei laia boiruak lama hma thlirna nei loi lei:-Rengzawl khopui a sumindawng manmasi mi tamka hei laia chun boiruak lama hma-thlirna a thlasam em em a chang. Maleiachun manmasi ri-naw, Plastics, hnom nih tir-dak hei chu tui pui nih a kawl vela hei chun an pai thin lei chun Howrah chu boiral mek lampui a pan nghal achang.
A lang dan chun, rengzawl tui lian thu a hin hun toi ka sunga kal pial na lampui ngaitua thei hi a chang hrim no. Changhomin, achunga ei hong I tarlang a san hei khi thahnem taka ngaitua in, mahei chunga chun Govt. in khir fekan hma a lak chun itenka ri mo chang chu in sanhim thei chu chang awm takin an lang.

Saturday 19 May 2018

Politics of Hung Assembly (Assembly kai nih thiam-fing)


Jeremia Darlong
India mi ei chang na leiin tik maw chang chun ei lawm em em thina-kawvela democracy lian chem nei rambung insung a mi khatka ei chang ve leiin. Ma chai chu chang loiin, khawvela in vong na dan(constitution) ziak sei chem nei tu hom ei chang sa nghal. Chun, dan hi a sei ari pai a hrilfia hom a takin, a kawt tual hom an za nghal aloi chang. Ma angkata ei dan kawt tual an zat luat lei chun, hun raltaka mi tamkan a hmang sual an tum nih hmatiang hom ahmang sual la tum zel anti.
A ral tak May ni 15 han, Karnataka Inthlang pui (Assembly Election) result tarlangin a awm zoi a inthokin nansa vaikan “thiam fing terin-tep(political crisis)” an piang ti chu ei hoi ni ei hmu pak a chang. Asanchu, inthlang pui result achun BJP-104, Congress-78, JD(S)-37 in a tawp leiin, tu political party homin hlaw-bel kai seat(majority) an dong chel no lei chun Karnataka a tu party mo Government tung ding thei ding ti zawna chu mei kang in zawn angka mai in India ram pum puia an thek dar ta a. Chun, ma ni den chun, Congress chun var vaikan BJP in ihman sir bi alak hma dai in JD(S) party rek kut anin sui ta zawk a chang. Changrochu, May nih 16 han Karnataka Governor, Pu Vala chun BJP party chu Karnataka a govt. tungding thei ding nih B S Yedddyurappa chu Chief Minister intiamna nei dingin sawmna a pek leiin Congress party chun Supreme Court kawt chu an hang kik ta zawk a chang. Congress party in Chief Justice hnianga a zan zana hearing nei dingin ngenna anin thlung na chu pomin Supreme Court chun zing dar 2:11 a chun hearing chu tannin zing 5:28 a ri in hearing nei achang rual rualin India roirel na history a phek thar hom ziakin a awm sa nghal a chang. Supreme Court chun zan-khawvar in hearing a nei hnung hom chun Chief Minister intiamna hun nei dinga awm chu a khap chuang no a, changrochu May nih 18 a hearing sun zawm nawk dingin thu a pe a chang. Nih 18 chun, Supreme Court chun thil awmzia a ngai fai rit hnung chun, May ni 19, chawhnung dar 4 sungin Assembly a floor test nei dingin thu a pe ta nghal. Ma hei kapai lei chun thiam fing boiruak chu a lum ta em em a chang. Chun, May ni 19 chawhnung dar 4 chun B S Yeddyurappa chu floor test nei hma chun an resign ta nghal zawk a chang.
Chun, ma angkata  “thiam fing terin-tep(political crisis) hnek homa zawna lian chem zawk pu chu, Governor Pu vala a chun a thuneina a hmangsual bei, ti hi a chang. Asanchu, ma angkata inthlangpui zoia hlo-bel kai loi seat(majority) an hmu no leia govt. tung ding thei loi na thil chu a loi inpiang nai ta thin ei India ram histawri a chun. Entirna in, a ral tak Goa inthlangpui, Bihar inthlangpui, Manipur inthlangpui, mahei kapai chu ei hang en nih ma hmuna Governor heiin an thuneina an lek dan hei chu inthuk takan ei hang ennon aloi chang chun, Karnataka Governor Pu Vala an a thuneina a hmangsual ti bak loi chu a sinthaw dan ihman hril fia dan ding a boi. Chun Pu Vala an BJP chu govt. tung ding dinga a sawm na chu  ei India dan pui(Constitution) dungzui a loi chang chun zawna hongin piang nawk chu, inkata mo Goa, Bihar nih Manipur a chun Congress chu Governor in Govt. tungding dingin sawmna a pek loi. Asanchu, Goa, Bihar, Manipur a hei han Congress chu single majority nei tu anloi chang hnung hom chun ma rama hei chun Govt. tunding dingin Governor in sawmna a pe no. Ma angkata Governor heiin an thuneina an phung dana thlei-thliarna awm chu ei inrelbawlna dinga hrisel loi tak nih ti awm tak a chang zawk. Chun ma angkata dana thuneina hmangsual na thu chu remchang na sirbi a hmaning Congress chun India ram thiam fing a chun a ding hmun in-hnur chu an hnet tir an tum ta zawk a chang. Chun, enkai chem chu, ma angkata thil inpiang lei chun India rama BJP in thlipui thaivua angka govt. a tunding na chu Congress in iten ka ri in mo idan chel ati?