Tuesday 5 June 2018

MAW-PHURNA IN-HMAI ZALENNA (WHEN RIGHT SANS RESPONSIBILITY)



MAW-PHURNA IN-HMAI ZALENNA (WHEN RIGHT SANS RESPONSIBILITY)

Jeremiah Darlong

              Naipang ki chang laia mi thil khat ka ki inhnil thei loi nih lungrila cham reng reng thin chu, Saibual khua “Ral khel” kin voi thin lai chu a chang. Atun ki hang ngai tua chun, innui kai thil angka mai in a awm ta zawk a chang. Ma hun lai han, ei reng rama chun kawr nih tlang mi(Tribes vs Non-Tribes) in elna chun tawp khawk na a loi thlunga. Ma angkata hnam nih hnam in elna a inthoka khua ni tui, nu-nai hei humhin na tul zia ngaituaiin khaw thalai nih Pa hei chun zan tin in-loin khua chu an hrung thin a chang. Ma angkata khua an hrung laiin zan ka chu ral an hong pung sawnnin dar chu an kai ta ah. Ma zana saibual khawsunga nu-nai hei rithla vai zia chu chun a ziak in inziak hom eila phek tamka lekha bu in inziak thei khop chang ati. Chun, in-hoitirna dar kai a chang hnung chun, khaw thalai nih pa hei chu rawl nansa fe insua in khawdung khawler in an tlawi ta thut thut mai a chang, ral hong hei chu loi zun dan tumin. An kuta chun then kan thuk-fung, hriam-hrei, ret-saihli, panghem(Silai puak thei) nih thil hrang hrang inlekin anin thlawi ta zawk a chang. A tawp tawpa chun, ral khel invoi ei chang ti inchiang a chang hnung chun khawsung nih a mi hei laia chun lung-hnip na thli chu a hongin thli nawk ta  zawk. Ma angkata ral khel kinvoi na chanchin hi vona ri in thuzer-baizer huna chinga la awm nai thin a chang, hma tiang hom la chang tir ati.

A chunga chanchin tawi te ki hong tarlang na san chem chu, chanchin(information) hin inka tawk in mo sin a tho thei ti ei hoi thei na ding mai a chang.

Chanchin(information) sin tho theina chunga ki hong ti ta lak lo, a ral tak May thla tawp tiang han thlang mi zirlai nunghak Lahiri Debbarma Chun mani nunna chu awk-hruia inkhai in an boiral tir chanchin chu mi tamkan ei hoi pak. Ma angkata thlang mi zirlai nunghak khatkan mani nunna an boiral tir na san chu mi tamkan Agartala Big Bazaar enkol tu hei ni Auxilium Girls School Principal chunga anin thlung a chang. Ma dungzui chun ei rengrama chun hmun hrang hranga Students inzawm khom hei chun nansan vaikan rawl an sua rual rualin an lung awiloi na hom anin lang tir sa achang. Lahiri Debbarma thina chungchanga hin Social media deka chun inhnial na thaivua a tho a achang. Chun, Lahiri Debbarma chanchin hi rengram media in thudik-thukhel inta na nei loiin nansa vaikan a tarlang leiin mipui tamka thinlung(emotions) nih ngainat na(sentiment) a chun hmun a lua ta zawk a chang. Thlang mi(Tribals) hei lai homa inhnial na an paing tan ta zawk, asan chu thenkan Christian tanna lungril inpu in Auxilium School maw an inphur chu nansa vaikan anin hua a chang. Then ka hei rochun, Christian pumpui(abikin Missioneries) hei chu target bikin in ngai bei loi tak tak rawl nih tawngbai hom anin sua ta zawk a chang. Ma angata thlang mi hei lai homa tan bik neia inhnial na inpaing chu inthuk takan ei hang ngaitua a chang chun, ma anin hnial na hi media nih social media hei chanchin sua a inthoka intan a chang.
Ei sumindawng na India hi democracy dan zui rambung a chang leiin media chu a zalen ding hrim a chang, adik. Media hi mi-thiam heiin “democracy chaw in-lina(fourth pillar of democracy)” an loi iti thin hrim a chang. Changrochu, media in mophurna input na a I nei chu in hmaiin, a zalenna chai an lian a tum chun machu thil dikloi nih thil ti awm tak achang. Zalenna hi manmasi in ei chanpawl(rights) hrim an chang, changrochu ki zalenna chun mi dang zalenna chanpawl chu a phum that a tum chun ma angkata zalenna chu inthanglian tir ti a chang no. Ei rengrama Media hei hi a hnem tiang chun ihman an mophur na an hoi no, an hoi no ki ti chun inthial ki tia, a hoi an tum no a chang zawk. Maleiachun, media in a mophurna a hoi no chun, ma angkata thil hi chu hma tiang alan piang tir ding a chang.
Manmasi hi thil siam dang hei laka ei danginlamna khatka chu, ei ni chu “Chanchin hral”(information hungry) ram-sa ei chang. Ma chanchin chu khel mo achang, adik mo achang chu tuhmanin ei ngai poimaw zawk thin no a chang. Atuna ei ngir na hun chu kum 10 ka hma a angka a chang tak no leiin, chanchin siam tu nih a siar tu hei, anin hni in mophur na lian tak anin pu a chang. Atun chun, chanchin chu internet nih social media hmangin mit khap Karin khawvela hmun hranga hrang a thlung thei ta ah. Maleiin atunchun, rambung nih rambung indoi tir ding homin silai-puak thei inleka inkap kher kher atul ta naw, hnam nih hnam in soisak tir dingin mipui bumkhawm nih koikhawm reng atul ta naw. Ma sin hei kapai chu chanchin khatka chai rengin a tho thei a chang. Chanchin khel inthang leiin mi thenka chun an sumindawng na(business) ari in anin heng thei rual rualin mi thenka chu an sumin dawng na kawnga nansa fekan anin hlawk thei sa den a chang. Chanchin khel chun mi sual nunna hom a san thei, mi dik nunna hom an boiral tir thei a chang.
Manmasi ei chang leiin ei ni chun anaran in thinlung(emotions) rawl chu ngaisak luatin thil dik chu inta sual in ei ngainat na(sentiments) chu thlipui inthlit dan danin ei kalpui thin a chang. Ma thinlung nih ngainat na thlipui chia chu a chang atun tuma Lahiri Debbarma thina thu a mipui tamkan an i kalpui chu. Adik-akhel ngaiven na tul zia hoi ta loiin chanchin dikzoi loi(half truth) inthe dara awm chun a hup hoi ta a chang. Ma hi Auxilium School Principal nih Big Bazaar enkoltu hei ki tan lei lem a chang no, changrochu thil dikzoi loi chu nansa takin tarlangin a awm na chu ki pom no lei mai achang zawk.
Ei in relbawlna dana(criminal law) thufing khat ka ei i nei chu, “dikloina hmusuak a chang hmaka chu tupai mi dik an chang”(a person is innocent unless proven guilty), ti chu a chang. Ma thufing dungzui chun Big Bazaar enkawl tu nih Auxilium School Principal chu dikloi a tarlang an chang ta dai zawk, ei media chanchin hmangin. Media chun chanchin dik tarlang loiin roirel tu ngirhmun chu a lua ta zawka. Roirelna chu roirel tu(Judge) hei sin a chang, media sin a chang naw. Thudik kelsuak ah adik loi hei roirel na a in ngir chu Police hei sin a chang, media sin a chang no. Ma hmuna hi chun Police hom media, roirel tu hei hom media an chang ta zawk. Ma angka chu a chang inte, Police nih Roirel tu hei imo ei tul na?
Darlong nai hei hom technology tiang hnung ei tawl ve no ah, social media deka chun mi ang angkan eiin long ve thin a chang. Chun, atawp taka ki hong I ti awi zawk chu chanchin(information) ei thedar hma hin, ma chanchin dinghmun(authenticity) chu eiin ta nih ngaiven lak chu ei mophurna lian tak a chang.

Monday 4 June 2018

Bul neiloia inthu-bul (In Principle, without principle)



“Bul neiloia inthu-bul (In Principle, without principle)”
Jeremiah Darlong

                   Ei rengrama regional party hrat chem, IPFT(Indigenous People’s Front of Tripura) chun a ral tak rengram inthlangpui a han mipui inring bak in a tho that a, atun BJP-reka in kut-insuin  rengrama sawrkar an kaihruai tir a chang. Changrochu, sawrkar  hmunkan an kaihruai vu hom chun, an hoi(tan tu) hei kara chun ha nih ha in rawta in sual, in khal na ro chun zai a rel ta chuang no a chang. Ma angkata BJP nih IPFT party tan tu hei in el na lei chun mipui hei chu hmun tamka ti achun lungril takin an ti a chang.
                  Chun, ei rengrama hin kum 25 ka lai CPIM invong na hnuaia ei awm hnungin ma angkata thlakin-thleng na hong thlung hi mi tamkan lungril takan an lawm nih tha an ti fe mai a chang. In awm na ri hom a nei hrim an lawm na nih tha an ti na chun. Asanchu, thlakin thleng na hi thil tul nih mamaw khek a loi chang hrim, abikin ei ni manmasi hei ding dek hi chun. Changrochu, ma thlakin thleng na hnek homa la tul nih mamaw zual bik zawk chu inremna hi a chang. Ma angkata dinghmuna  ngirin, ane awp nih kaihruai ding hei chem in inremna zai an rel thei no chun, an sawrkar tungding chu chir-phula ngir angka mai achangin an lang, an hnik tik hun ding tuhmanin ei hoi no.
              Ei sumindawng na ram India hi democracy dana inkaihruai rambung a loi chang leiin, sawrkar hnet(stable government) nei chu, mipui hei that na tlir nih changkang na ngaisang sawrkar ding chun thil tul em em a chang, ringhnel na ding nih inhnial na ding reng awm loi a chang ma kawnga hi chun. BJP chu IPFT laka ding hmun tha lua a chang, akhat na chu Central a ne awp tu hom hi BJP tungding sawrkar a chang, an hni na a chun-rengrama hin BJP chun IPFT reka kut insui loi homin sawrkar a tungding thei a chang, asanchu aral tak reng ram intlangpui a han anni chun mani zena seat hmu tam chem an chang(Single party majority). Changrochu, IPFT rek inthlangpui hma dai a kut insui na anloi I nei a chang tak lei chun an ngrihmun chu an awi homin hmawsarum in an thleng thei ta zel no a chang. Makhel homa chun, BJP homa inhmai riai ding boia a hoi chu, IPFT hei rek kut an loi insui lei chai a chang hmun(Assembly Constituency) tam ka tia IPFT hei chun candidate anin ngir no leiin, IPFT tan tu hei vote chu BJP in an hmu ta zawk in, hlawthling na hom an hmu a chang. Changrochu, sawrkar tungdingin a awm a inthoka hun tawi ka sung rengin BJP nih IPFT hei laia in elna nansa takan an lang a chang. IPFT hei thil tum chu, tlang mi phot chun party dang a tan loi ding, machu BJP hom chang rise nawle CPIM hom chang rise, tlangmi chun IPFT chai a tan ding.
              Ma chai chu chang loiin, atun maia ei ram thiam fing(Politics) awm dan dek hi chu aril rila chun terin-tep tak a chang. Asanchu, rengrama Muslim mipui a tam tiang chu BJP chunga hin an lung a lawm no a chang, ma leia chun IPFT hei rek hin aruk-taka kut insuina inei dingin hun remchang an dap vu a chang. Ma an thil tum chu an loi hlawtling a loi chang chun atuna BJP nih IPFT in elna hi chu ihman a la chang no, buai na nansa fe hom ei tlung mai thei. Chun, ma angkata hun chu ei loi thlung pat chun party nih party chai chang ta loiin, hnam nih hnam in elna chu ei thlung nghal ding a chang.
            IPFT hei hin cabinet a minister inhnika an nei, ei hoi pak. Mabak homa anni thil tum ni hni chem chu “Tipra land” hi a chang. Chun, BJP in inka hmanin ma IPFT hei thil hni chu pom pui thei no ni. Achang nawle, thiam fing(Politics) putiang tiang a ngira ngaitua in, “Tipra land” chu pek in loi hang awm ta homsiala imo rengram tlang mi hei chun ei thlung ding tak? Rengrama hin tlang mi hnam hrang hrang 20 ka hneka tam ei awm a chang. Ma hnam 20 ka hei laia chun “Tipra Land” dinga rawl insua tam chem chu ‘Borok’ mi hei chu an chang. Borok mi ki hong ti hin, Debbarma, Tripuri, Jamatia, Reang, Koloi, Murasingh, Noatia hei hi an chang. Borok mi in zen chai rengin reng ram thlang mi katia 75.25% an lua a loi chang. Ma 24.75% thlang mi ahlei la awm ka hei lai homa ei ni Darlong dek chun 1% hom hmun ei lua chel no achang. Maleiachun, a hranga Tipra land pekin loi hang awm ta hom ei la, thlang mi nih thlang mi laia in elna chu awm riai no ti chu, inka hmanin ei ti thei no. Atuna Manipur rama thlang mi hei dinghmun angka mai chang ati ei awm dan ding chu.
             Chun, ei ni ding ngot chun khiang ka tiang mei veng kham, khiang ka tiang tui-pui. Hraw na ding ihman a boi. Chun, BJP nih IPFT hei in elna chu kalpial in sawrkar hnet a ding zel a chang chun machu a ram mipui zong zong hei dinga tha nih ei nih ding homa tha chang zawk ati. Maleiachun, reng ka hnianga ei hong I ngen awi chu, party ei tan/party sin ei tho homin fimin khur fekan nih var vaika ei kuar ei mit sungin ei chang eiin ngen.