Friday 27 March 2015

“Debating Religious Conversions(Sakhaw intidanglamna chunga inhnial)”



“Freedom is an expensive gift always worth fighting for, Even if it costs us!” 


                  Ei Home minister Pu Rajnath Sing an “Sakhua tidanglam na”(religious conversion) chunga chun inhnialna(debate) nei dingin sawmna rawl asua thu chu ei loi hoi ke ring. Ma angkata sakhua chung changa inhnialna nei dinga sawmna rawl asua hma chun Pu Rajnath Singh a chun zawna khatka ei rengka hma a hong siam, machu imo? Sakhaw tidanglamna awmloi hin vanthlang rawngbawlna(social service) chu a awm thei no bei? Changnawle sakhaw tidanglam na chungchanga hin an thuk aw dapin loi hang ngaitua rei.

Ei India danpui(Constitution) article 25 a heading chu “Sakhaw a zalenna chanpual(Right to freedom of religion)” a chang hom chun ma taka tawngbai inthutna chu “zalenna” a chang, “sakhua” achang riai naw. Ma zoiin ma article 25 a clause (1) ha ei zuk siar nawk chun chanpual (rights) 4(inlika) ka poimaw fe ei hmu thiam a chang. Maheichu, i) Sia-tha hoina chanpual(freedom of conscience), zalen taka inpuang theina chanpual(right to profess freely),  zalen vaika Zawm/tho theina chanpual(right to practice freely)  nih zalen taka inthedar theina chanpual(right to freely Propagate) etc hei chu  an chang.  Chun Pu Rajnath Singh a chun bulthut a hong lak tumna chu “Sakhaw tidanglamna” chu achang, maleia sakhaw tidanglam na chunga zawna a hong I siam a chang. Mipui pawl rongbawl(social service) ding chun sakhaw tidanglamna chu a awm kher a tul bei? Sakhaw intidanglamna hnial tumna tawng bai chu hnet loi fe kan rineng in nal chunga a hongin nghat. Mipui pawl rawngbawl dingin sakhaw tidanglamna chu a tul riai no, Sakhaw tawn loi riai homin mo nawle sakhaw intidanglamna awm riai loi hom chun mipui pawl rongbawlna chu tho thei a chang. Ma thu hi ei Pu Rajnath Singh a homin a hoi, ei ni mipui hei homin ei hoi pak leiin inhnial nading hmun hma a awm tam in ki hmu no. Chun, Machu an thei ti phu in ma mipui pawl rongbawl nih sakhaw inti danglamna hi inkawp hmun thei loi mo inkawp hmun tir loi ding tina hom chu achang chuang lemno. Christian Missionaries heiin sakhaw inthedar tir na dinga ma powerful combination anloi I hmu suak nih ma hmanga rong an bawlna chu Hindu sakhaw hoitu hei ding chun thil tha in a lang no leiachun achang “mipui rongbawl nih sakhaw intidanglamna” insui-khawm hi a then an I tum. Asanchu ma hei hi an loi then thei achang chun mipui pawl rongbawlna leia sakhaw intidanglamna loi awm thin hei ha inthei ta no ni a, kachun Christian chu ei India rama chun Pung ta reng reng no ni achang. Ma khela chun atuna “Ghar wapsi” agenda hmangin Hindu Christiana loi tidanglama awm hei hom chu an sakhua hlui dena kir nawk nghal antia, atawpa chun Christian chu apung hnekin a ram tiang pan nghal eiti a chang. Mahi anthill tum ruk chia chu. Mi tamkan ei hoi, ei ngaitua dan nih ei thlir dan an ang no mai thei hom. Ei inhnialna a kir nokin, Sakhaw intidanglam chu ei danin chiang vaika phalna a pek. Ki hong tarlang tak chanpual inlika, sia-tha hoina chanpual, zalen taka Zawm theina chanpual, ki zawm a chu zalen taka Inpuang theina nih inpuang na hmanga zalen vaika inthedar tir theina chanpual hei chu inzawmna ruk tak nei an chang. Dan thiam mi H.M Seervai a chun aloi ti tak angkan, “Sakhua hi inpuang a chang hin ma inpuangna chu loiin ngaia an sia-nih tha hoina a rela ma sakhua inpuanga awm I pom chu a chang “sakhaw intidanglamna” chu. Maleiachun, Intidanglamna chu mihriam sia-tha hoina, zawm awina/theina, inpuang theina nih inthedar tir theina chanpual inlika hei sinthaw chu a chang. A Sinthaw dan chem chu adik chun asin thaw ni ara hom chu dikloi chu inkan mo a chang thei tak? Sakhaw intidanglamna chu mihriam sia nih tha hoina ra khatka a chang zawk. Madung zui chun, mi in a tawngkam zalenna nih sakhaw inpuang theina chanpual a hmanga, ma angka tawngkam hmanga sakhaw an puangna leia mi dang tumo changin a sakhaw aloi thleng pui pha chun, ma pa chun a sia nih tha hoi na chanpual ahmang tina achang rual rual chun machu khap thei nih khapna ding dan chu ei rama a awm no. Ma angka chang zok loia intiluina leia sakhaw intidanglamna aloi awm chun machu ei ram dan angkan rel phal nih inkhap phal a chang. Madan  hei kapai chu hoi rit nghalin nih ei nei rit hnung homa sakhaw intidanglamna chunga inhnialna nei dinga ei Home minister Pu. Rajnath Singh an rawl a hong I sua chun elsan takan ane tihlim zawk keichu.

Thursday 26 March 2015

“Ei ringna humhim atul hin” (When the faith needs protection):-



 “Not everything that's right feels good and not everything that feels good is right” 
                                                                                                                            ― Unknown

“Pathian chu ipai siam pu, hoi pu, hmu tu ni ipai tho thei pu a chang”; ma tawngbai hi Pathian ring tu hei ding chun adik em em, changrochu Pathian ringloi tu hei ding chun awmzia neiloi angka a chang zawk.  Inkan  mo achang thei machu…?? Mi tumo/tuhei mo chang pathian a awm ti ring loi, ma Pathian ngei nih a biak tuhei kapai doi ah soisak pu hei chu ma an I doi pu Pathian thu den hmanga an hne tum nih a siam tha tum chu Pathian thu angka chun an awmin a that hom chun, machu atunlaia ei khawvel kalhmang chun ‘chawlolna’ angka mai a chang. Ei Kristian sakhua chun changa imo ati nawk? “Ni hmel ma hei hmangai ro……………..dingin tawngintai ro ati “(Matt 5:44). India rama hin sakhaw tamka an awm tok hom chun sakhaw inthumka hei chung hleka hin ti ti na loi nei zok rei. Ma sakhaw inthumka hei chu Hinduism, Muslim sakhua nih Christianity hei hi an chang. A ram pum pui mipui changzat en chun Hindu sakhaw chu 80.5%, Muslim sakhaw chu 13.4%, Christian sakhaw chu 2.3% an awm a chang(Religious demographics:Census 2001). Ma figure a inthok hin hoi a tak no a chang Christian population dinghmun chu.
Atuna ei ram awptu BJP govt nih a party hoi hei sakhaw policy hi ei hang ngaitua chiang achang chun ei hmatianga dingin thil ti awm fe hom achang. Entirna in Viswa Hindu Parishad(VHP) hei “ghar wapsi programme”, Haryana nih Maharastra a Beef ban laws, anti conversion bill, Mahatma Gandhi that pu Nathuram Godse chunga VHP party ngirhmun, West Bengal a Nun gang rape, Mother Teresa rong bawlna chunga RSS chief tawngbai etc mahei kapai hi “Religious nationalism” an chang. Ma tina chu India ram hi “one religion state” a tungding an tumna/an vision chu hmel anin putir tan vu a chang. Ma “one religion nation” a sakhaw chu “Hinduism a chang nghal. Ma angkata One religion nation” tungding an tumna a dalna lian chem hei chu Muslim nih kristian sakhaw hi an chang.
Atun Rengpui rama ngirin eini hriam Kristian hei hin ma achunga 2.3% a khin chanhrang a nei ve a chang. India ram hmun hrang hranga Kristian unaihei chunga soi-sakna/ti du-da na thlung hei chu nintin chanchin bu a ei siar in ei loi hoi pak ei ring. Kristian Biak in run hi atunlai hin chanchin bu a chun nansa vaikan eihmu, aruntu hei chu abikin Hindu sakhua a mi hei chu an chang. Entirna in Haryana, Maharastra, Madhya Pradesh rama hei chun Hindu sakhua mi hei hmanga Kristian biak in run chu kumi 2015 rengin ei hmu nih ei hoi tam ta a chang. Ma angkata biak in run ari hi chun ei ni hriam Kristian hei chun eila tong no chang awm tak, changa hmatiang tong riai no ning hom chu ei ti thei no. Ei tong tikin Imo ei ngirhmun/eiin humhim dan ding chu changati, a koihran angkan nawle a sakhaw angkan, machu zawna lian tak a chang. Ma angkata ngaituana reng ei hriam koihrana alan piang no mai thei hom, asanchu atunlaia ei koihran chu atam tiang chu “internal conflict” in buan puiin ei om zok a chang; maleiachun ma angkata hmatianga thil I thlung thei chunga chun ngaitua hman na hun chu eila nei hoi no a chang mai thei. Ke ngaidan ni ki hmu ve dan chun, ei sakhaw chunga sakhaw dang hmangin soi-sakna/ti du-da na loi hong thlung ta siala, thil ihnika ei tho thei-akhat na a chun, Mathaia 5:44 ha ei zui thei; an hni na a chun huaisen vaika ane doi hei doi khir, nawle ei ringna/sakhaw rihminga ei nunna a ri chan (Martyr) hei chu a chang. Changrochu, ei India ram dan (Indian Constitution/Criminal law) hmanga in humhim chu tum no ning ki ring no. Imo asan achang thei machu? Ei sakhaw zalenna tungding tuma ei rama High Court/Supreme Court roirelna a hang ngir chu mi then tamka chun sual thluk homin eiin ngai mai thei, ei koihran hruiatu tamka hei homin ma ngaituana chu an put ke ring. A mihriam angka chun sakhaw dang hei chu ei va zat no leiin ritha hruma ei sakhaw zalenna san ei loi tum chun ei mani hom boiral eiti ei sakhaw hom boiral nghal ati. Maleiachun, ei ram dan awpna nih vengna hnuaia ngir chu humhim chem chang zawk dingin ke ring. Ma thu a hin bible in I hom chiang vaikan a hril no, khap homin ei awm chuang lemno. Tirkoi Paula ngei hom changsiala khawvel roirel tu hei hnianga voi tamka a ngir ma thu a hin. Maleiachun, kristian hei dingin mimal sakhaw zalenna, ringna nih zalen vaika biak theina ei  I nei hei tung ding tum leia khawvel roirelna/roireltu hei ei I pan chu sual chang dingin ke ngai no.

Ringloitu chu ki chang no,changhomin ringna a mit chaw hom chu ki chang lemno. Ma thu hi lungrila ngaituana kiloi nei ve thin nai homin Pu administrator post “SAKHUA INNEKSAWRNA ATANGA NGAITUA-NA” ha ki siara ki lungril a tawn fe a chang nih ngaitua/ti-ti na nei tul issue a changing ke hoi. Ringna, sakhua nih Pathian, ma thil inthumka hei hi inzawmna ruk tak an nei. “Pathian a awm ti ke iam”, machu Ringna a chang; mi tamka ringka suikhawm a awm hi sakhaw a chang. Maleiachun, ringna chu a poimaw, ringna zalenna hom chu a poimaw, asanchu ringna boi chun sakhaw zen chai chun awmzia a nei no.

Friday 6 March 2015

Inpumkhatna Ra

“Whatever disunites man from God also disunites man from man”.........Edmund Burke

Inpumkhatna nih inpumkhatloina hi tangka hmai inhni angka an chang leiin, inpumkhatna ra hril ding chun inpumkhatloina ra hom hril sa a ngai a chang. Sam No. 133 Ziaktu chun unai inrem dil diela awm khawm hlutzie nih anmani chunga chun malsawmna vurin a awm thin thu a hril laiin, mani ni mani indoi sungkuo chu an ngir suok thei loi thu Isua ngeiin chieng vaikan a hril a chang (Mk 3:25).
Inpumkhatna nih insuikhawmna hi thu hrang hrang, changhomin, ra thuhmun insuo ve ve an chang leiin, ki hong hmang kop chang awm ati. Tukver pahnia inthokin thlir inla. Pakhatna chu khawvel tukver, a dang chu eimani khawvel i.e Darlong khawvel tukver a chang.
Inpumkhatna thu ei hril ding hin hmai in hnika a nei a. Pakhat na chu thil tha thaw dinga inpumkhatna, a dang chu thil sual thaw dinga inpumkhatna a chang. Babel insang bawl dinga manmasi nai hei inpumkhatna, inthikna leia mani unai ngei that dinga Jakoba naihei inpumkhat na nih Isua khengbet dinga Sanhedrin rual inpumkhat ang ka chang loi in, ram nih hnam damna ding a chang phot chun mimal inhlawkna ding hom chân ngam a, nih ahril chaia hril changloia asin a tho taima pu zawk nun chu achang ki hong ihril awi chu. Ma tukvera inthok chun mit inlènin, khawvel hmun hrang hranga inpumkhatna nih inpumkhat loina ra suok, histawri-a ei i hmu hei nih ei Darlong khawvela sin a thaw mek danhei chu Sura’n a loi bu athlir ang kan hang thlir ei tih.
India khawmuolpuiah
Khawvel tukvera inthoka ei thlir chun ram le hnam inpumkhat hun le indar huna an ngirhmun hril ding a tam em em a. India ram ei en chun, Aryan Civilisation a tlak hniem/siet hnung han ram chiktê té-in an inthen dar ta vong a, mani nih mani indoin an in khawsak ta a. Machu remchanga lain, ram dang miin an awi tik pai an hong rùn a, an rok a, an awp khum a. Ma rûntuhei laia khat chu Alexander The Great ha a chang. Mi var Chanakya chun India chu lal hrat tak kai hruaina hnuoia a awm naw chun a chendar aw ding a hmu chieng leiin, tleirawl Chandragupta Maurya chu lal hrat tak chang dingin hriek an thi ta a, Maurya Dynasty (321-185 BC) a hung ngir a, Lal ropui Ashoka The Great chu a hong inlal a, ram khata hrat taka India chu rambung hrat tak khatkan a siemin sirbi poimaw tak chu a hong remruot a, a khawpui khatka Sarnath-a a lungpui phun chunga simbawl a siem Ashoka Pillar chu kum 2200 vel hnungah India National Emblem a hong chang ta nghal a.
Changhomin, Ashoka thi hnungin lal hrang hrang inlalna hnuaiah India chu a hong awm a, hun tawi ka hnungin Gupta Dysnaty chu siamsuak in a hong awm, Hindu sakhua nih kalchar chu an hong tuai thar nawk a, Indian histawri a “Golden Period” tia an koi hial a chang. Gupta dynasty chimral hnungin, India ram bung chu inthen dar nawk in a awm leiin Arab rama Muslim lal hrang hrangin an thei angkan an hong rùn a, an vonga, an siehlawhei vawngna hnuaiah sia-in, India hmar tiang chu Slave Dynasty hnuaiah hun itenka mo chu a awm hnungin Mughal Dynasty-in a hong thleng a, anmani kuta inthokin British sumdawng mi tlawmte-in an hong lak a, British ramper a siemin kum zahni zet an op a, kum 1947 han zalenna a hmu chai a chang. India ramin zalenna a hmu han lal hrang hrang op rambung (princely states) 565 zet an awm a; ram lian tak Pakistan nih Bangla Desh lem chu a chân ta nghe nghe a chang. Changrochu, var taka “Unity in Diversity policy” hmangin India sorkar thar chun a fun khawm a, tun hin khawvela hmasawn hrat tak ram laia a hmatawnga inthung phak na dinghmuna a ngir ta.
Hindu nih Muslimhei chu hmunkan anin khawsak thei ta naw ti a inngai in ram thar Pakistan (West Pakistan & East Pakistan) siamin India nih Pakistan chu a nin then ta nghal a. Mangkachun, sakhua hi mihriam hei in fun khawmtu neka then dar theipu a chang theizia an hong hawichiang hlek hleka, kum 24 ka hnung chun Pakistan chu a koi dar nawk a, East Pakistan chu rihming thar Bangladesh inpu in an khawsak hrang ta nghal a. Insuikhawm nih inpumkhat ngai loi mihriam, hnam nih Ram chu inthen darna hriin ala zui ngat ngat a chang.
Europe khawmuolpuiah
Europe ram (Continent) ei en chun, Holy Roman Empire a chimral hnung han a tuor nasa tak chu Germany nih Italy an chang. Ar ek indar thin ang ka mai in an indar a, Germany chu States hrang hrang 1000 ka zetin a koi dar a chang. Napoleon Bonaparte-in a op hnung han States 38-in a hong sui khawm chun, awm zia a hong nei dap a chang. Chunkachun, 1851-71 inkara insuikhawm na thlipui a hong in thlit buon buon hnung chun Germany chu 1871 han an insuikhawm a, an thang lian ta tuol tuol a, ni tla seng loia roireltu Great Britain hom hong doi ngamin, Indoipui 1 & 2 ah chan hrang an la nghal a chang, Germany a tlawm ve ve a, a tawpah then darin a awm a. changhomin, October 1990 han East Germany nih West Germany chu an inpumkhat nawk tah a chang. An inpumkhata inthok hin a nin tin in hma an sawn duok duok a, indopui 1 & 2-a an hne loi Great Britain ha an kalkhêl ta dai zok a.
Italy hom Germany lampuia kal a chang a, then darin a awm hnung homin hmasawnna lam chu inhmai loi in ala pan. Mahei chu inpumkhat nih insuikhawmna ra suok an chang zok.
Tun laia khawvel thupui chu “Globalisation’ ti hi a chang. Kommunikation nih transportation a hong awlsam hnung hin khawvel chun a ruola thlengin thlakna eng nih rah mu theina ding hmuna ei hong awm ta. Chu inzomna chu a hong hrat ruol ruolin in khaihrangna cha-dan a hong nor chim a, sumin-dawngna nih Teknology tienga hmasawn hei zok chun ram an lak duok duok a. Ram khatka ringot hom doi a inhne ruol ding a chang tak naw leiin ram bung hrang hrang nih khawmuolpui hrang hranga awmhei chun inzomkhawmna pawl an siem a. Europe Continent a sumindong ramhei chun European Union an inding tir a, harsatna tam tak karah, an dam khawsuok tlang theina ding ngaitua na leiin rambung hrang hrang mataka chun an hontang ta nghal a chang. Machu inpumkhatna ra suak a chang. ma angka chun ram bung hrang hrang damna zongin a insui-khawm ta a, India nih a kawl velah SAARC, Asia sak tieng ASEAN, Arab ramah Arab League, African Union (AU), Organisation of American States ( OAS), Carribean Community (CARICOM) etc. Ma anga chun kong hrang hranga dam khawsuokna dinga insuikhawm pawl chu 288 ka lai zet an awm.
Darlong khawvelah
Khawvel hmun hrang hranga insuikhawmna pawl an i siemhei chu la hang in hnil lak in Darlong khawvelah lut inla. Ki hoi thial naw chun, Darlong phaia inzomkhawm (Organisation) awm hmasak chem chu “Upa Komiti” a chang. A tuna ei ding hmun tlirin-Darlong chu Khua 22 ka lai chuanin Rengram Govt hnuaia ei in sumdong a, Khawvel a hong thlak in tleng tuol tuol a, ei mani lai homa tlak in tlengna thli a hong intlit ve a, Insuikhawma nih Inpumkhat na lian zia ei hong hoi a, Organisations hrang hrang ei hong siam tungding ta a, maheilaia chun DHI, DTLI, YDA, DSU, DSCO ti hei hi tarlang kai anchang. Ma organizations hei chun mophurna lian tak dara inbat in anne hruaia, athat em ema, ei lungin rual leiin Lalpa in mal ani sawm tira, Hnam dang hei homa ne ang phak loina ding hmuna chun ei hong ngir ta nghal a chang.Ei khawhmual hoi atlai angka denin ei khawhmual hoina hom eimani laia roi arel sawt naw a, inpumkhatloina chi chu ei hnam laia tu in a awm ta nghal a chang. Machi tu a awm chu atun hin rizung alaning vu, maleia chun athat eitum chun hun remchang chem achang, ei awi naw chun rizung hong nei atia hnunga chun hong ra atia chi hong tlangati. Rualthar thenka heichun la hoi chelnawni, thu inthuk achang, thu poimaw nih hnung thu dinga ti awmtak thil nen tlung theipu a chang. Hnam laia inpumkhatna hi tlaksam tik a loi awm nai thin, ei hnam in hnaipui chem Hmar nih Mizo hei history hom ei hang en achang chun inpumkhatna an loi tlakhniam tik a loi awm reng thin,changrochu ma hmuna intang chun anin suikhawmna chu athang lian nawk thin. Maleiachun, an loi in thialna hei enin thil tamka zirding ei nei, inthialna ram lampui chu ei loi theina dingin. Ei hang tlir sei pei achang chun, atuna North East States hrang hranga Ramhnuaimi(Extremists)- Ram nih dinghmun inchu a awm hnam hei hi an toibul nih history chu anin hlavak naw, changrochu Inpumkhatna anmani laia aloi tlaksam luat leiin von hin an dinghmun chu mimal nih hnam angkan araptlak nih antak em achang. Entirna in Manipur rama Hmar nih Kuki ramhnuaimi heihi an toibul angka bak anchang, changa anlaia impumkhatloina chi chu rizung alak leiin Inremna zai an rel thei ta naw. A tawpa kiti awi chu-Ei History hi tuhomin nen ziak pek nawni, ei mani ngeiin eiin ziak vu a chang zawk, atuna ei kalhmang nih ei awm dan heihi hnunga ei history lekhabu a inziak a la awm ding an chang.

"Darlong Hnam hnufualna"


“Hnam hi mihriam siam chop thei a chang naw” ti in hla phuatu in a loi ti tak angka han, hnam hi Pathian remruat hrim an chang, maleiachun tu hnam hom hi ihmusit thei rual an chang naw,  hmusit ding hom an chang naw.Hnam hi imo achangnawle ihmanga insiam maw a chang hnam hi ei hang en chun ei hong tawp na chu mihriam nai a chang Pathianin a thil siam zong zong laia tha ati chem nih a ngaihlut chem ei chang. Changle Hierarchy chu mangka hin a kal-

Mihriam(Individual)<Insung(Family)<Society(Tual-sung)<Khua-ni tui(Village)<Rambung(Nation/state).

Hnam hnufualna ei ngaitua ding chun hnam changkang na hom ngaitua tul ati asanchu Changkang na/Hlawthlingna a awm leia hnufualna hom a awm a chang,  maleiachunchangkangna chai nawle moh Hnufualna chai a awm thei naw tiklai hmanin.Khawvela hnam changkang em em hei histawri nih chanchin ei hang thual chun zirding tamka an awm,  changhomin machu ei topic a chang naw leiin a sira loi khai lak phot ei ti.  Hnufualna ei hril ding chun ei changkangna in ta lak an ngai in ke hoi hmasak.  Mahei zong zong chu ahnuaia angka hin loi hang then phot rei-

A)      Mimal(Individual) Changkangna/Hnufualna,
B)       Insung(Family) Changkangna/Hnufualna,
C)       Tual-sung(Society) Changkangna/Hnufualna,
D)      Khua ni tui(Village) Changkangna/Hnufualna nih
E)       Rambung(Nation/State) Changkangna/Hnufualna etc.
Ahnam angka chun ei chungin choi ta den ti ding chun a awm, changhomin ei  hnungtawlna hom tamka anla awm.
Politics:-
Politics  a  hin  chan  ei  lak  awi  naw  leiin  tamka  eiin  hengna  a  awm hnam angkan. A  hnam  thlangpui  nih  mimal  tamkan  ei  ngaidan  chu  “Politics  hi  tirdak  angka  mai  achang”,(dik na ri hom a nei) ei  sakhua  nih  in-relbawlna  rek  an  ziak  naw. An  ngai  a  bei  naw  mai  thei  hom,   changhomin  khawvela  sumindawng  eila  chang  leiin  Politics  a  chan  eilak  ve  hi  a  tul nih  an  hun  ta  in  ken  ngai.   Pathian  hnam  thlang  Israel  hei  hman  Khawvel  politics  a  chan  an  lak  thei  chun  inkata  moh  eini  Darlong kristian  hei homin politics a chan la thei naw ning?? Kristian  ei  chang  lei  ringawt  in  moh..!!Khawvela  rambung  changkang  nih  chungin  choi  hei  hi  atam  tiang  chu  kristian  rambung  an  chang.   Changhomin,  Khawvel  Politics  a  tangin  anin  khaihrang  chuang  naw  hite.  Changrochu,   atul  zawk  chem  chu  Politics  inthiang  nih  entawn  thlak  chu  eiin  langtir  an  ngai  zawk. Kachun, Politics a ngirhmun det ei nei hnung chun ahrangin District council hom ei nei thei.
Tual-sung  Economy:-
Darlong  hei  hi  Pathian  zarin  sorkar  hnathoktu  tamtok  fe  ka  khawtina  ei  awm. Makhela  hom chun ei  tual  sung  Economy  hom  hi  tha  tok  fe  achang. Tiana  han  ei tual-sung  economy  inghatna chem.
chu  Birtung  inching  ha  aloi  chang,   atuna  ei  tual  sung  economy  inghatna  bulpui  chu  Rubber  inching  hi  a  chang.   Ei  hang  en  chun  Rubber  hmang  hin  ei  tual-sunga  nansa  vaikan  tangka  ahong  lut.  Changa  le  ma  economy  hi  thil  tamka  ei  tual  sung  dena  ei  i  practice  heiin  anin  sia  a  chang,   entirna  in  Gambling,   Ending(Tir  indai)   nih  Zua  hrang  hrang  hei  hi  an  chang  ma  ei  tual  sung  economy  inse  pu  hei chu.  Mabaka, economy  hrim hrim hi  a  zalen  ding  tawk  zalenna  a  hmu  naw  chun  tual  sunga  inhlawkna  an  piang  suak  thei  naw.  Ei  ti  tak  angkan  Gambling,   Ending(Tir  indai)  nih  Zua  hrang  hrang  hei  hin tual-sung economy  a  siat  rual  rualin  mimal  indawng  economy  hom  an  heng  tir  a  chang.  Maleia  chun  ma  hi  chu  ei  kalsan  mai  a  tha.
Zirlai  hei:-
Darlong  nai  zirlai  hi  India  ram  hrang  hranga  eiin  thek  nual  taka  ve  a, lawm  a  awm  chang.   Tawng  ulianin  moh  “Zirlai  hei  hi  hnam  ngulpui  an  chang”   ati  angka  chun  Darlong  hei hom  ei  hnam  ngulpui  nih  hmatiang  chu  ei  zirlai  naipang/rualthar  hei  hi  an  chang.  Maleiachun  hnamin  lampui  dik  nih  hmasawna  a  duthusam  chun  zirlai  naipang  heiin  mophurna  liantak  dar  anin  bat  nghal  chang. Maleiachun, ei  zirlai  hei  chem  inhai  thei  thil  in  a  hruai  chun  machu
ti  awm  tak  a  chang. Ei  hnam  lai ngei  homa  ei  zirlai  naipang  tamka  chu  inhai  thei  thil(eg-ZU,  Dendrite,   Korex,  Eraser  fluid  nih  thil  hrang  hrang) roirelna  hnuaia  anin  tang  achang. Mahi  Darlong  hei  chai  chunga  thlung  achang  chuang naw,  hnam  dang  tamkan  ma problem  hi  an  i  buai  pui  chem achang ve. Mahi  chu  khawsung  nih  khopui  a  awm  hei  homin  an  buaipui  ve ve achang. Changin i chemmo  asan  changa  ti  mahi..??  Ke  ngaidan  chu  “zalen  luatna”   hi  achang  asan lian  chem  chu.  Ei  hang  ti  tak  tak  chun, Darlong society  hi Society  zalen  tawpkhawk  chang dingin  ke  ring  chute.  Zalenna  hi  atul  den  homin  siatna  tamka  anen  thlung  thei, example  tha  chem  chu  ei  hong  tarlang  angka  hi  achang. Mabaka  a  hnam  angkan  eini  hin  western  culture  hi  ei  zui  thlat  a  chang. Changrochu thil  khatka  eiin  hnil, ei  ngirhmun  rek  an  ziak  bei  ei  culture  zui  hi,   tamka  an  ziak  mai  thei,   changhomin  an  ziak  loi  hom  chu  hekhak  naw  ni. An  culture  chu  ei  zui rual rualin an  khua-in  sak  angkan  a  awm  ei  tum  thina, ei  thei  naw,   ei  la  phak  ruala  hom  ala  chang  hrim  naw. Anni  chu  a  mihriam  nih  an  society  in  an  i zir  hate  chungin  choina  rit  in  an  hmang,   ei  ni  rochun  thlakhniamna  in  ei  hmang  ta  zawk. Maleiachun, western  culture  chu  ei  society  nih  dinghmun  reka  inziak  a  ri  in  a  hmang  tum  zawk  eila  chungin  choina  in  hmangpui  eiti  ke  ring.
Juvenile  delinquency:-
Darlong  hnam  laia thil  thlasam  chem  khatka  chu  “awareness”   hi  a  changin  ke  hoi. Machu  inzirna  kawnga  chang  rise  nawle  inrelbawlna/nupui-pasal  in  neina  kawng  homa  chang  rise. Thleirawl  ti  mai  dingin  a  awm-anmani  hei  hi  society  a  vulnerable  group  an  chang, thatna  lampui  hom  an  zui  thei,  siatna  lampui  hom  an  zui  thei, thununna  nih  hrilhalna  an  tawng  aw  pai  chunga  tamkan  an  nghat  chang. Ei  ti  tak  angkan  Darlong  Economy  in  thar  tir  pu  chu  Rubber  hi  a  chang, ringhnel  ding hom a  boi. Ma  rubber  hi  economy  tha  tak(an  ching  hei  ding  nih  a  processing  pu  hei  ding  homin)   a  chang. Changrochu  mi  tamkan  hun  tawika  tangka  indek  suak  na  ding  leia  an  zirna  chan  khawpa  an  i  awm  hi  vanduai  thlak  achang  rual  rualin  society  nih  hnam  dinga  in  hengna  lian  tak  a  chang. Machai  chu  chang  loiin inzirna  a  thlaksam  leiin  a  tangka  deksuak  hom  chu  takboia an ral  thin  a  changnawle  moh  tangka  a  kuta  a  awm  leiin  a  kum  homa  la  thling  loiin  nupui-pasal  inneina  a  chun  alut  thin  nghal  achang. Kachun  a  nupang  nih  ipa(anin  hni)   chun puithlingna  chu  an  thlasam  ta  nghal. Ma  angka  hin  zirlai  naipang  kumtin  3ka  khawtina  awmin  an  zirna  kalsanin  lampui  nawloi  an  hraw  chun  Kum  5ka  chun  Darlong  khua  20  atang  chun  3x20x5=300x2=600ka  zirlai  (nupang-ipa)chu ei  chan  nghal  a  chang.
Talent  Inchek:-
Darlong hei hin kumtin "Darsinger" inthlangna ei nei thin, mahi thil tha fe a chang. Asanchu chu ei society a talent hrang hrang an awm a chang. Changhomin, thil khatka ki ngaituana a hong awm ve chu ma kumtina "Darsinger" ei i thlang hei hi an tawpna chu tualsung/khawsung mai mai achang. An talent hmusuaka awm chu tawika dingin ahong langa, aboi nawk rek a chang. Inkata moh an talent hi diktakan hmangin a awm loi, DHI/YDA/DSU in imo mading chun mophurna ei i lak thei..?? Remchang siam pek dingchu tumoh?? Eimani an thlang hei den eichang naw moh?An talent hmangin Hnam hla, documentary video nih thil hrang hrang siam chang thei sia chun thading in ke ring.Ma angka den chun, indaina kawng homa Darlong nai hei hi inpak kai em em ei chang. Maleiachun, Darlong Football tournament a hin Football talent tamka hmusuak chang thin ke ring, anmani hei hom chu an talent chu khawsung chaia intawp tir loiin remchang ei siampek anin ngai.
Lunginrualna kawnga:-
"Hnam lunginrual hmasawnna" ti angka han Darlong hei atuna ri a mangka khopa ei changkangna san lian chem chu "ei lunginrualna" a chang zawk. Changhomin mahi atun hmoloiin a hong thlahniam in an lang. Darlong hei hi ei hroi homin eimani laia hnam hi tamtawk fe ei awm. Changrochu, tikmo changchun hnam(tangva) lei homa buaina ei thlung thei. Entirna in Puiloi hnam in a puiloi hei chai a san chun mipui lunginrualna a thlahniam nghal ding a chang. Maleiachun, Darlong chu ei lunginrual na changrise, ei hnam(tangva) chu eiin suapuina chang zawk rise.
Diplomatic Policy:-
Globalisation huna ei ngir tak a changa, maleiachun Organisation dang, hnam dang hei reka inzomna det nih ringawm nei chu a tul em a chang. Eini hi ahnam angkan "Zohnathlak" hei laia mi khatka chu ei chang. Ma thu a hin mi tamkan ngaidan hrang hrang eiin pu mai thei, changrochu ei toibul ei hang humhal thar tik pai ma thu chu chiang takan a hong in lang nghal. "Zohnatlak" ki ti hin Mizo/Lusei/Mizorama awm hei chai khi an chang naw, hnam tamka in chin khawm a chang zawk. Mahi mi tamkan ei hoi thial a chang, hoithial awl thil hom a chang hrim. Mizo, Hmar, Darlong, Paite, Zomi, Biate, Bawm hei hi "Zohnathlak" laia mi hnam an chang. Maleiachun, dik taka chun ei unai pui hnam an chang nih an mani rek inzawmna ei nei hi a tul a chang. Chun, organisation angka chun Young Mizo Association(YMA), Young Hmar Association(YHA), Young Paite Association(YPA), Zomi Association(ZA) hei hi an chang "Zohnathlak" hnam organisation hrang hrang chu. Maleiachun Darlong Hnam/YDA angkan anmani rek inzawmna tha tak ei hnei thei chun inhlawkna tamka chang pui ei ti. Changa, ma hmuna hin mi thenkan imo an tho? Organisation dang chu an mimal awina ni ngaidan mai in an loi zawma an hnam organisation zawk(YDA)chu anin zakpui a chang. Ma tina chu an hnam anin zak pui/nawle an toibul an hoi chiang naw. Organisation dang rek inzawmna ei siam hin ma organisation nih ma hnama chun ei lut tina lem a chang naw nawle moh ei organisation nih ei hnama midang nih hnamdang an hong lut thina hom a chang chuang lemno. Kachun Inzawmna hmangin inruan in tawn, ei ziadan hei hom chu eiin exchange thei, NGO's hei ei tungding thei, inzirna scool, hospital hei hom ei tungding thei achang. Maleiachun, hnam nih organisation angkan hun en enin policy ei nei nih ei ngaitua an hun ta.
Hnam Ziadan kawnga:-
Darlong hei hi eimanin a inrebawl thin hnam ei loi hong chang nai hrim, atun hom eila chang. Eimani in eiin relbawl leiin sorkar dan hnuaia inrel dingin a thlang pui in ei la awm naw. Mahi that na kawng hom tamka an pu, siatna hom a nei den sa. A hnam angka ei dan awm chu "Darlong hnam ziadan bu"(Darlong customery laws) hi a chang mai. Mahi i huna an loi inziak hmasak moh chu ki hoi naw a, chang homin ei society awmdan nih ei ziadan dungzuia an loi inziak chu a chang phot. Atun digital technology huna ei awm taka, thil tamka thlakin thleng a tul taka, inrelbawl homchu tian laia angka han an nep ta naw. Mahin abikin Darlong hnam ziadan chunga hong ti ke ti. Customery law ei iti hi hnam ziadan reka inkop thil a chang. Mahi mi thenka rem ti nih thenka rem ti loi leia thleng thei lem a chang naw. Ei society a ei hmang ni nih ei hmang loi ha chu thudang a chang, changrochu paiboi mai mai thei thil achang naw. Ei loi pai boi chun ei ziadan hoimaikan eiin hmak tir tina a chang. Makhela sorkar dan dungzuiin hnam dingin presentation pe loi tul ta hom siala customery laws chu a awm le an ngai. Mahi document poimaw tak a chang. ke ngaidan dek chun ma sunga dan nih zia awm hei zong zong hi hrilfia na dingin lekhabu ahrangin siam chang zawk siala, asanchu nakan hnunga ei hnam ziadan bu a inziak thil tamka hei hi hrilfiana boi chun hoi naw ning, atun hman ei hoi chiang ta naw.

Wednesday 4 March 2015

The Darlong Philosophy and the Christian Values


It is often assumed and asserted that the Darlong people, currently scattered within the present political map of Tripura, embraced Christianity 'en masse' in less than half a century essentially due to the fact that they were backward in every aspect including intellectually and spiritually and have nothing better to choose. This article argues that this assumption may not be fully correct for the simple reason that these people did have own their philosophy or ideas of God, life ,death, life after death and some highly valued social norms some of which are quiet akin to Christian values and teachings. Hence the higher level of acceptability of Christianity to the people.
Introduction:
Two months ago, one evening I was seated by the side of my Boss(Ex Boss) and were talking on the point of conflict between different religions. After a while our topic got little diverted and my Boss started asking me about the early religions of Darlongs. One of his sentence that really pierced my thought was that, ‘If the Darlongs have had proper religion, they would not have embraced Christianity en masse as they did today’. I found that his observation was quiet sharp but did not react to it as these could be how outsiders perceived the transformation of the Darlong society. The issue however lingered on my mind for all over the month. In one sense, I tend to agree that if the Darlong people had been deeply engrossed in the religious teachings of Islam or for that matter in the clutches of Hinduism or Buddhism with the entire attendant practices, Christianity could not made much headway as it has been doing as of today. But it may not be fully correct to assume and assert that their conversion to Christianity was wholly due to this factor. There were certain other factors as well. Amongst them was the then existing beliefs and practices of the people during the pre-Christianity period which is broadly being termed as the ‘Darlong Philosophy ’for the purpose of this article.
Concept of God:
It is admitted fact that the Darlongs worshipped anumber of Gods or deities. What they did may not really be termed as ‘worship’ which signifies more of the ‘adoration and honor’ to the object. It was more of appeasement acts to various evil spirits whom they attributed to be causes of their illnesses and ill lucks. Once the sacrifices were performed with or without the expected positive outcome they were ignored. The priest determined the nature of sacrifice and the right animal to be offered to the deity. Some of these spirits do not have even name and often referred to as ‘Ramhuai’ 'Khawhri' Tarpa, Rikul khawbawl, Bungzut Ripui, Khuachultenu(Zingngawrtenu), Lasi, Khawbiak, Lungtan Pathian, Hrawlsenahel or any other awesome reference. They were attributed with all kinds of shapes and sizes who may prank or harass the people but not necessarily expecting any offering.
God as Human Being:
‘For God so loved the world that he gave his one and only son that whosoever believes in him shall not perish but have eternal life’7 The Darlong people did not have problem with this Bible’s commandment as well. God, having a son may be an issue for many other people since God is believed to be spirit and he should not and can not have a son. However, the Darlong people have not questioned this miraculous verse of the Bible. This is again due to their philosophical background of the concept of God. For them God can do anything including having a son, however awkward it may appear to be in human terms. Therefore, God having a son or Gods son becoming a human was neither questioned by the people nor was the idea strange or repulsive to them. Similarly to believe in the son and having eternal life at the simplistic level was so not a questionable proposition to the people. The difficulty possibly could come for them only when it says that, ‘I am the way,the truth and the life. No one comes to the father except through me”. It implies that one should have full faith only in Jesus, surrender everything to him and live your life according to his desire and commandments. Here, people started doubting and reportedly asked the missionaries. ‘Will your Jesus be able to defeat all these numerous evil spirits if we only trust in him?’ ‘Can he really protect us from all these harassments and evil designs? In fact, because of this point of faith, many people started doubting the ability of the new Christian faith to take care of their future interest in this life. It was widely claimed that those families who fully converted themselves into Christianity did paid the price in some forms from the evil spirit such as serious illnesses in the family or even death. Many of them went back to the pre-Christian practices though those who did not give up apparently did not face extraordinary sufferings as expected of them by the people.
Social norms and Values:
In the Bible, particularly Gospel books of the New Testament record a numbers of incidents and stories wherein Jesus scorned upon the hypocrisy and the arrogance of the Jews people particularly the upper class such the Pharisees and Sadducees. His main thrust of the missionary work was humility combined with a strong sense of social service. A number of incidents were there where the arrogance of the rich people was thrown to the dustbin and the lowly sincere attitude of the ordinary persons was emulated by Jesus. His social service attitude is best exemplified by the story of the good Samaritan helping the poor victims of robbery on the roadside. The thrust of the social values largely embodied in the Bible is quiet receptive to the Darlong people. Since time immemorial, they have had certain ethical social codes. These have been well emulated all along by various groups of the Darlong people. Humility, sincerity, respects for elders, concern for others particularly the widows and other weaker sections of society and courtesy in speech and behavior were very much part of the cultural ethos of the Darlong people. However, on the positive side what stands prominently is ’Tlawmingaina’. This connotes and implies uprightness, courage and self sacrifice. It also symbolized courstey, humility and modesty. Its essence is consideration for what is good and pleasing for others and for society. respect for parents and older people and ready to help for the needy.
Conclusion:
The philosophy of the Darlong people may be Rudimentary compare to that of the Greeks or the Romans or the Chinese. But they did have their own concept of God, life, death, life after death and other social norms. These ideas and values were largely uninfluenced by the surrounding civilizations and religious thoughts such as Buddhism in the east, the Islam in the South and west and the Hinduism in the North and North West. Their ideas and thoughts remained pristine, unpolluted by these larger and more influential thoughts. When Christianity arrived in their part of the world, though quiet late due to the physical distances and poor communications, they found many of own in tune with that of Christian concepts and values. This undeniably helped them to be more responsive to the teachings of
 Christianity and its values. It is therefore not wholly correct to attribute their backwardness and absence of organized religion for rapid Christianization of the Darlongs.

Tawng-kam zalenna(Freedom of Speech)

“You shall not bear false witness against your neighbour”……Exodus 20:16
Mihriam hi thil siam lai zong zonga thil siam danglam chem. ei chang. Ei piang a inthokin thlankhura ei liam ral hmaka chu ma ei danginlam na hi an lang. Mihriam hin danglamna tak khatka ei I nei chu ei lungril thil ngaituana inpuang suak theina. Machu tawngbai hmangin changrise, ziak hmangin changrise, kut zai zir hmang homin chang rise.India ram sawrkar hnuaia ei awm a chang leiin ei rambung danin(Constitution) zalenna hrang hrang 6ka ane pe a chang, mahei laia poimaw khatka chu “tawngkam zalenna” hi achang. Achangnole atun ma chunga hin ti ti na loi hang nei rei.
Mihriam hi sia nih tha hoina neia siam ei chang rual rualin lungril hmanga thil ngaitua theina pek ei chang sa, machu manmasi ti bak loi chu thil siam dang tuhmanin an nei no. Mihriamin lungrila a thil ngaituana tarlang na dingin hun hrang hranga thil hrang hrang aloi hong hmang ei hmu histawri a chun. Atun khawvel nih civilization thanglian dir lai mat a changa, mihriamin a lungril ngaituana inpuangsuak/tarlang na dingchun thil tamka a siamsuak ta achang, entirna in lung milem(sculpture), lekhabu, television, internet etc. Maleiachun mihriam chun ma angkata a lungril ngaituana/ngaidan/a thil hoi hei kapai chu a tawngkam hmanga a tarlang theina/awina chu khawvelin dan hmangin ahnem hnet ta zok achang(Constitution of India, article no.19), machu achang “tawngkam zalenna(freedom of speech)” ei iti chu. Ma angkata tawngkam zalenna boi hi chun atunlai khawvel dinghmun chu imo achang thei ti chu ei ngaitua phak bak nih machunga lekhabu a riza dela inziak thei khop a chang. Ma tawngkam zalenna hin hnam/sakhua/nupang-ipa/ichai-inchong/hoitu ni ahoihei tuhman athleitla bik no.
Mangka ri hi chun adik rit, atha rit. Changrawchu ei la hoi dinga tha chu, thuneina(authority)/zalenna(freedom) a nei/peka awm hmangsual hi mihriam dingin thil thar ihman a chang no(Eden sual). Malei ngeichun, bible chun khawvel danin ma angkata tawngkam zalenna hi danin a hnem hnet hma dai renga aloi i ti lawk tak(Exodus 20:16). Mahi Mosia thu sawmpek hei laia khatka achang rual rualin ei India ram dan homin thil dikloi(offence) a chang(IPC section 499). Atunlai khawvel chu zalenna in alua sip tak leiin ma angkata thil beitham ngaitua hun tuhmanin ei nei ta no. Mithiam Isaac Newton chun aloi ti tak angkan “every action has an equal an opposite reaction” mangka den chun “behind every freedom lies a responsibility”(zalenna khawt tina chun mawphurna hom a ngir). Thil inpuang suak/tarlang/insir/inziak hi mihriam piangpui zalenna, changrochu ma athil inpuangsuak/tarlang/isir/inziak dik nih dikloina ngaiven homchu ama mawphurna den achang. Ma hmun chia a hin achang thubuai suakna thin chu. Chanchin/thil-thu chu voika inpuang/tarlang/inziak achang chun machu adik achang eh chang no eh kangmei angkan an thek thin khap thei rual changloiin. A result chu imo achang…..? Rihming siatna, inremloina, hmelinma na hei mai achang. Mhiriam nunna boi nih rihming sia hi chu tangka in an rul thei no, tawngbai lakhir aloichang hnung homin apangai dinghmun chu asir ta thin no. Ma hi hnam tin, society tina a awm, Ei Darlong hnam nih tual sung lai homa a awm ngei. Abikin nupang hei laia a awm tamin ke hoi. Mi then tamkan ma angkata thil hi hma ei tawng ta ti hom chu ki ringhnel no. Chun atawpna achun, thil 2ka hong ti keti, 1) thil/chanchin dikloi/dikthluanthlung loi chunga tawngbai insua dingchun mihriamin zalenna ei nei no, ei ram dan(constitution) homin ani pe no, bible homin ani pe no; 2)Kristian tualsunga mangka thil awm hi a hrisel no.


Tuesday 3 March 2015

Thlarau dinga tawngintai(Praying for the Souls):-

Cham khatka ki neia, ani hi keima angka dena nu nih pa neita loi achang ve a, chun ani hi catholic a changa, kei protestant. Nika chu kin chiar vel lai chun zawna khatka anen dawna, ni nu hi ne ngai thin mo? Keihom chun khel hril loiin aw ken ngai fe achang ki tia. A zawna chu a tawp ding ki sona, chang zokloiin zawna dang den ahong nei ta a, ni nu thlarau dingin ni tawngintai thin no mo atia. Ken lai raka, keichun ki ti chu, ehh ki nu thlarau chu Pathian hnianga a kir tak a chang, maleichun ama dingin ki tawngintai atul tano ki ti peka. Changhomin ani chun a awi thei no a, hun sawtka kinin hnial ta a. Mataka tang chun “thlarau dinga tawngintai” a ti tawngbai chu ki lungrila a tang ret leiin ki ngaitua a, bible ken kawm ta a chang. Chun ni tamka hnung chun ki hoi suak chu “thlarau dinga tawngintai” hi ihman a poina chu a boi ma rual rual chun inhlawkana hom anei sa chuang no a chang.
Christian tamka (abikin sim tiang khawvela mi hei) hei hin thil khatka an i practice chu “all saints day” and “all souls day”. Ma hi kum tin November ni hni in(2nd) hmang a chang thin. Ma ni hin an ni chun mi thi tak hei thlarau ding chun nansa vaikan an tawngintai thin. An ringdan chun ma an tawngintai na lei chun thlarau tuar an awm chun maheichu thlamuang na an hmu thin/an sual ngaidam a chang theina dingin. Ma angkata thlarau dinga tawngintai hi inka tawkin mo ei Pathian thu rek an ziak loi hang ngaitua rei.

Ma chungchanga ei ngaitua dingchun thil khatka hoi lak atul; thina hi imo achang? Ma hi khawvela zawna hlu chem hei laia khatka a chang. Thina hi I hrim mo a chang ma chungchanga hin ei bible homin ihman a hril no.Manmasi dekchun ei hoi phak ruala a chang no asanchu mihriam hi khawvela hin voika ei pianga voika chai ei thi ding chang. Maleiachun thi hnung hin i thil mo a awm, taksa khawvel pu tiang chun machu ei ni taksa nih thisena ngir mihriam hei ding chun hoi an thei no. Pathianin manmasi hi khawvel lua sip ding nih asunga thil awm hei kapai chunga thunei dinga malsawmna apek a chang. Ma rual rual chun thuruk tamka mihriam hoi dinga aphal loi an awm ti chu Deuteronomy 29:29 a han ei hmu. ke ngaidan chun ‘thina’ hi chatuan kawt achang. Chatuan huna lut ding chun thina hin kar akham le ding a chang. Chatuan huna chun khawvel taksa chu alut theino leiin taksa nih thlarau inthen chu atul thin achang. Machu a chang thina(death) ei iti chu. Chatuan huna rithla a luth hin thil inhnika a chang thei, Chatuanram(Vanram) nawle Chatuan bawiralna(meithum pui). Mihriam chatuan dinghmun chu khawvela aleng laia a sin tho en zelin pe changa ti, chatuan huna voika alut chun ngirhmun chu mi tumo chang/suapui unai/nu nih pa tawngintaina/ringna leiin an thleng thei no ti chu thuthlung thara Luka ziaka han Inchawng pa nih Lazara thephung hmangin chiangvaikan Isua ngeiin ane hril. Chun atawpna achun ki hong I ti awi chu ma “all souls day” hi khawvel pumpuia Christian tamkan an I hmang thin a chang(both Catholic and Protestant). Achangin khawvel pumpuia ahnem tianga Christian heiin an hmang thin ti lei mai in mahi adik inmo ei ngai thei? Ki hoi thial no chun, ei ni Darlong Christian hei chun ma angkata “all souls day” hi eila hmang no. Ei hmang loina san chu ki hoino, mi then tamkan eila hoino hom achang thei, then tamkan mahi catholic hei chai ihmang thin angka homin eiin ngai mai thei. Ma chunga chun ihman ki ti chu tha ki ring no, changhomin ki ti awi chu “thil dikloi hichu i i angka homin tho inla thil dikloi nai ala chang(There is no right way of doing the wrong thing).

Ipa chu Pa Nupang chu thil

“So God created man in his own image,
in the image of God created he him;
male and female created he them”……Genesis  1:27.

Pathianin Eden rihuana Nupang ni Ipa(mihriam) a siam zoi han tha ati em em a, athil siam dang zong zong hei hnekin a lawm bik achang. Asanchu, ama angka siam ei chang leiin. Ma huna inthokin vona ri in hun ni thil tamka an thleng, changrochu mihriam chu nupang ni ipa, chi inhnika nai ei la chang. Atuna ei khawvel nih tual sung dan dung zui chun Ipa chu nupang chunga thuneipu in eiin ngai, mahi Darlong society chai chang loiin, khawvela hnam tin society ngaidan a chang zok. Ma ngaidan hi inka tawkin mo pawm a kai ti zawna chu mi hroikan an ngaitua ke ring. “In angna(Right to Equality)” hi Ipa in anei zaka thap den chu nupang homin a nei ve. Pathianin khawvela a thil siam awm hei zong zong chunga thuneina mihriam hnianga an hlan han Ipa chung chaia thuneina a pek achang no, nupang ni Ipa chunga in angbak in thuneina a pe(Gen 1:28). Changnawle atun ei society a nupang/Ipa in angloina awm chu then thenka loi hang tarlang rei. Pakhatna chu, in Darlong society (Rengram tlangmi laia changkang nih chunginchoi chem) a hin nupang hman ei nei changrochu Ipa ding chun ihman a boi; An hnina chu nupang hrang lai homa a zat dang dang ei nei: 1)Tui tum loi nunghak hman chu Rs 1100/-, 2) Rikal insen(Inlaw) hman chu Rs.900/-, 3) Hrolkawng intukpui hman chu Rs.350/- a chang(Darlong hnam ziadan bu 2012 dung zuiin). Ma tina chu ei Darlong society a hin nupang chu thil(Product/Commodities) angka mai in eiingai achang.  Ma angka chu loi zuk chang ta no siala chun nupang chunga hin inkata mo hman hrang hrang(Price tag) ei hnam danin a bel, changrochu Ipa chunga chun hman I hom a bei nghal no. Khawvel kareng gender equality dingin nansa fe kan rawl a sua lai hin ei hnam dan laia ma angkata dan famkim loi hi awm ahrisel naw in ken ngai keima mimal ngaituana chun. Ma angkata dan ei i nei hi buaina lian fe chu an piang tir no mai thei, changrochu, a hnam angkan, a society angkan ei changkangna loi hang tarlang dingin awm eila ma thu a hin imo ei tarlang ding? A thungna tha chem awm thei chu, mahi Darlong hnam dan achang, kin Pi ni Pu hei laia inthoka an hong I kal pui a chang. An ngai chu a bei mai thei, changhomin inhlawkna hnekin in hengna a nei hroi no. Ram ni hnam changkangna/Chunginchawina mithiam heiin an study hin gender equality hi index poimaw taka in ngai achang. Maleiachun, gender equality ngaipoimo loi ram nih hnam chu changkang na famkim lampui an zui no ti na chang. Entirna tamka ala awm, changhomin hong tarlang rit no ning asanchu ma hei hi thil thar ei la hoi thin loi lem an chang no. Mabak homa ma ki hong inziak ngei hom hi chang siala ei ulian/hruaitu hei kuar athlung chun an lawmna hnekin lawmloina tui chu ken sil nghal ding ti hom hi ki ring hnel no.