Wednesday 4 November 2015

Intolerance most foul(Tuarseloina ten awm chem):-

Tolerance is not infinite patience, but slain patience;
patience that has lost its hope and love and has thrown in the towel.” 
                                                                                                                                ― 
Criss Jami
Atuna ei Prime Minister Narendra Modi chu kum 2014 a Parliamentary Intlangna a nansa vaika hlawthlingin central a chun Government a tungdinga. Chun ma hun lai han India mipui heiin sabeina lian tak neiin intlangna a chun hlawtlingna anin dawng ti hom chu ei hoi pak. Narendra Modi chu Ma mipui hei sabeina inpuithling tir na kawnga chun inka tawkin mo a hlawtling machu atuna ei India hmun hrang hranga political situation awm dan dungzui chun chipchiar vaikan loi hang ngaitua rei.
Pakhatna a chun, Roireltu hei zalenna(Independence of Judiciary) chu an thuneina rihlima inhlia tumin nih ei rama Inrelna-bawlna(Judiciary) chun an Government thuneina hnuaia sir den tumin NJAC(National Judicial Appointment Commission) Act, chu Parliament a an pass ta a chang. Changrochu, ma angkata an thil tum nih ngaituana chu ei rama Supreme Court chun ei “India danpui inthutna (Constitution basic structure)” kal piala I siam ti in an puangin histawrical judgement chu a ral tak October 2015 aloi peta nghal a chang.
An hni na a chun, ei India rama State hrang hranga Sehrat that nih asa fa chu hrem thlak ti a inpuangin dan chu an loi pass ta a chang. Makhel homa chun, Sehrat sa fa leiin minorities hei laia mi thenka dek chu an nunna ari homa channin an loi awm ta. Ma homa chun tawk la ti loiin RSS nih Viswa Hindu Parishad hei chun tawngbai in ngai bei loi tak tak nih ei democracy ding homa hrisel loi tawngbai  hei chu annin sua ti hom chu ei hoi nih ei hmu ki ring.
An thumna a chun, RSS, Viswa Hindu Parishad nih BJP hoitu heiin ei India Histawri ari hom chu I  thleng nih an sakhaw dungzuia inziak thar chu nansa vaikan an tumin an humhal ti hom chu ei hmu pak. Changrochu ma kawnga hi lampui chu an la hraw sei no a chang.
Ma a chunga thil inthumka hei khi chu entirna mai an chang, thil dang dang minorities nih non-hindu hei chunga chun a thlung hmun tamka ti a chun. Mahei kapai chu a hmu nih a hoi hnung hom chun ei PM Narendra Modi chun minorities hei lunghnipna dingin tawngbai ihman ala sua naw. Maleiachun, ei PM chu intlangna hun laia mipui heiin an sabei na hriak an inthawi a chu nansa takan a hlawsam in ke hoi.
Makhel homa chun, ma angka khawpin sakhaw kawnga Muslim hei chunga an hela, hmun hrang hranga chun nin tin anin hliamin an nunna ari hom an chaan pui thei chun eini Kristian hroika te hei dek hi chu anni fun noi rep chel ei chang. Ei hmatiang hom Muslim hei angka chun ei chunga dan hmangin khapna hei chu hong thlung no ni hom chu tumo ati thei? Inkhapna a hong chun indawina hom a hong nghal ding, indawina a hong chun eini chun ei hroi leiin nih ei India rama thuneitu hei an chang leiin hne nghal no ning. Maleiachun eiin humhim na ding lampui chu imo loi chang ta ati?

Achunga thil inkhumka ei hong I tarlang hei ei hang en nawk chun, ei India danpui(Constitution) hneka ne humhim thei chu ihman a awm no achang. Asanchu, dan siamtu hei chun I angka angka homin dan loi siam ta siala, ma dan chu an let pu nih a hrilfia thei pu chu ei Supreme Court ngei chu a chang. Chun dan I siama awm tak hom chu dan thling loi nih ei danpui kalpial ti a inpuang theina thunei pu homchu ei Supreme court den a loi chang. Maleiachun, dan hmanga eiin humhim chu athat chem ke ring. Ei Pathian thu hom chun ma angkata ei danpui hmanga eiin humhim chu ani phal ki ring hnel no. Ei tlarau chu mihriam nih mihriam dan siam ngot chun an se thei no, machu ti phu a ei taksa nih ringna heichu humhim loi ding tina hom chu a chang naw. Ma kawnga chun ei zalenna lampuia chun dalna a awmin ei hmu nih ei hoi tik pai chun ei Constitution a article 32 hmangin writ ei file thei a loi chang. Ma hnung chun ei zalenna lama dalna/inkhapna chu Supreme court in a roirelna hmangin a khai boi thei zawk aloi chang.

Sunday 1 November 2015

A War with no winner(Hnetu awmloi indoina)

“A War with no winner(Hnetu awmloi indoina)”-

“Man must evolve for all human conflict a method which rejects revenge, aggression and retaliation. The foundation of such a method is love.” – Martin Luther King


                  Sakhaw hi I huna/I hmuna intan mo chu ki hoi chiang naw a, changhomin hun sawt loi hma taka ki hoi suak zawk chu, Sakhaw hi mihriam siam a chang, Pathian siam a chang riai naw. Sakhaw histawri ei hang sut chun machu chiang vaikan ni ringhnel na dinghmun awm loiin ei hmu thei. Sakhaw hin mihriam hei hi ani suikhawm hnekin ani thendar zawk chu ki ringhnel no a chang. Nika chu ki insungnu rek ‘Orphanage’ kin hang vela, ma taka chun Sisters hei rek kin chiar vela ti ti na kin inei hei dungzui chun sakhaw lampang ti ti na a chun kin lut ta a chang. Chun, ma hmuna Sister rek chun sakhaw chung changa tongbaiin in elna kin neia. Ma tongbai in elna dungzui chun ki hoi suak chu Kristian hei hi category in hnikan eiin then-Roman Catholic nih Protestantism. Ma inhnika hei laia hom chun church nih denominations hrang hrang hroi loi takan ei lan then vu. Mahei chu ei thupui chu changloiin ei point of focus zok chu inkata mo ma angkata inthenna  hi ei I kalpui nawle ma angkata inthenna hi inka tawkin mo pomthlak a chang..? Sister chun an denomination humhal nih a san lei chun an thatna chai ani hril rual rualin keima denomination(Baptist-Protestantism) nih an doctrine dikloina hei chu an khi suak nghal zawk. Keihom chun, ki lungvar nei tawk nih theitawkin ki denomination nih Koihran chu a humhal ni a tan ki tum ta nghal zawk a chang. Chun, zawna tamka ki siama ani thung aw ding chu a hoi ve chuang no a. Ki ngaitua lian chem zawk chu, Roman Catholic/Protestantism nih Kristian Koihran kapai in ei I ring nih biak chu Pathiana mi inthum-Pa, Naipa nih Thlarau thianghlim(Trinity God) chu a chang zawk. Ei lekhabu thianghlim hom chu Holy Bible a chang, Changrochu ei dan hmang nih koihran kalhmang chu anin ang ta thei reng reng no a chang. Mahi imo asan a chang thei…?? Bible hi Kristian hei dingin ei lekha bu thianghlim achang rual rual chun dan bu lian chem hom chu a chang. Changrochu Kristian Koihran hei hi ei ngaidan nih tha ei ti danin eiin kaihruai ta zawk angkan an lang chang. Entirna in “Baptism”-Roman Catholic hei in baptize dan nih Protestant hei in baptize dan chu an ang no achang; chun bible dan ei loi I zui chang zawk siala chun ma hmuna hin in angaloina nih in hnialna dinghmun-hma reng a awm thei no. Lalpa ruai kong homa chang siala in angloina nih inhnialna chu ahek hak no achang. Ma angkata entirna hei chu ala tam, hong ti rit thei an chang no. Mahei kapai hin mihriam chu ani suikhawm hnekin ane thendar in ke hmu kei chun. Ki mimal lungrila zawna lian chem chu, ei Pathian biak chu khatka, ei chatuan thiltum homchu hmunka, ei dan bu hom chu hmunka-Bible. Mahei kapai hnung hom chun inkata mo ei ni Krista hnung zui tu hei chun inhnialna dinghmuna  eila ngir..? Darlong tual sung ngawt deka chun Koihran(Church) hi ei India rambunga Supreme Court angka mai a chang. Koihranin ati ni atho chu adik rit, an thiang rit in eiin ngai. Koihran chu Bible dan inlet nih hrilfia pu a chang ei tualsung ngawta dek chun. Koihran thurel  khela Zawna neina hmun chu ei hnam nih tual sunga chun a awm no mo awle ei ngam no mo chu ki ti thei chiang naw. Koihran nih adan hei chu adik naw chu ti no ning a, changhomin zawna siam theina (Right to know/Question) kawt chu hei hong atul in ke hoi. Mahei kapai hi indoina ruk nih indoina zong hei laia ti awm chem chu a chang. Ma angkata indoina chun rihai nih taksa inhliamna hei chu an suak tir no hom chun, Krista hnung zui tu hei ei chatuan nunna nen chaan tir thei pu indoina ruk chu a chang. Atawpna a chun, mahei kapai ei hmu nih ngaitua chiang a chang chun eimani hnam laia “church reform” chu hun I mamaw angkan an lang ta nghal zawk.

Friday 23 October 2015

Khekkalna dankham chun tawk a rel no hin (When Reservation is no longer enough)

Khekkalna dankham chun tawk a rel no hin (When Reservation is no longer enough)
“We cannot succeed when half of us are held back”
                                                                                             -Malala Yousofzai (Nobel Laureate)

Thlangmi tamka thokna zong lai hei chun Thokna tarlang na(Job advertisement) ei en hin ahmasak chema ei mit thlak na chu thlang mi hmun pui(ST reservations) I zaka mo a awm, ti chu a chang thin. Mahi Darlong hei chai changloiin thlangmi a tam tianga ei dinghmun chu achang. Keihom mahei laka intang chun ki danginlam chuang no. Khekkalna dankham(Reservation policy) hin thlangmi hei hi ani chawisang hnekin hnung anen tawl tirna chu hroi chuang no ni ke ring. Thlangmi hei dinga khekkalna(Reservation) hi ei danpui(constitution) in thlangmi hei hi abika ani indong ei chang. Ma Khekkalna dankham (reservation policy) loi ngaitua hei ha chun thlangmi ei chunginchawia hnam dang hei ei hmawk theina dinga ma angka dan hi an loi i siam chu chang dingin ringhnel ding a boi. Ei India ram a zalena kum 69 lai a vun liam ta, tlangmi heichu Khekkalna dan(reservation) khawngaina hnuai naia ei la awm. Inkata mo…?? Atuna ei dinghmun en hi chun khekkalna(reservation) chu ei tul tano chu ti no ning a, changhomin khekkalna  chu an tawk ta no ti zawk dingin a awm. Khekkalna dankham hi atulno tina changloiin, ma hin eiin elna(competitiveness) chu thahnem takan an sia, asanchu mahin ei lungril chu lunghnipna ti awm tak chu anen nei tir.  Thlangmi khekkalna pek bel chu poisak loia hnamdang hei (general quoata) a va compete ngam thlangmi chu ei kutrual awmzat hnek homin an hroi chu ke ring. Asanchu, khekkalna ahin eiin nghat luat a, ma putianga va ngir chu ei ti a chang. Ma dingchun ei ram Govt. in mophurna anei jaka denchu ei nih homin mophurna ei nei hoi a chang. Atuna dinghmun chun, Quality zirna hnekin quantity zirna chu ei um tam tak zoka. Ei ti laklaw khekkalna danin Ei unai SC hei example loi hang en rei, anni hei hom hi reservation policy ei danin a siam pek, changa anni chun SC reservation quota pu tianga ngir chela midang nih hnam dang hei van siak pui chu an ti no, hlotlingna hom tamka an chang, hmun tamka ti deka chun General category a mi hei hnekin an kal tha zawk achang.. Maleiachun, anmani a tanghin ei zirding chu imo loi chang ta ngati? Reservation policy ei I nei chunga in nghata ei ngirna inpher loia kum 100 ka hnung homa ma angka naia la awm chun mo ei thil awi pu zok a chang tak. Awle, (Khekkalna dankham)Reservation policy ei inei sai chu ngirna sirbi a hmangin, atuna ei dinghmuna intanghin chungin chawina lam a pan tum zawk no ning mo…?

Does gender equality means eradicating patriarchy

Does gender equality means eradicating patriarchy

“Into that heaven of freedom, my father, let my country awake”
                                                                                                                  R. Tagore
Vonchun topic dang dai chunga ti ti hoina loi nei rei. Pathianin khawvela mihriam hi chi inhnikan ane siam, Nupang nih Ipa. Chun ma dung zui chun keichu ipa ke chang. Ipa kichang homin Ipa hei against a hong tawng keti.
BBC documentary film “India’s Daughter” chungchanga mi tamkan ei loi hoi tak ke ring, ma rual rual chun a documentary India govt in a ban ti thu hom chu ei hoi ke ring.  Mi then tamkan ei en tak ki hom ki ringhnel no, Keima ngei homin voi tamka ke en. Ki en hmasak lai chun ki sik-rimal an ding sar sar mai a chang. Ma documentary chung changa chun a ihman chipchiar vaikan hong ti no ning. Changrochu ma documentary hmang hin imo anlang suak machu a hong iti tum zok keti.  Ahmasak chema chiang vaika inlang chu “gender inequality”(nupang/Ipa in angloina), anhni na a chun, nupang chunga Ipa hnemkan ei ngaitua dan nih ei society a nupang dinghmun. Ma angkata ngaituana thliang loi hi ei India ram hmun tina an leng a achang.
A documentary loi en tak hei chun hoi eitia, bus driver Mukesh Singh(accused) a chun nupang(victim) chung changa imo ati? A tawi lamin, ani chun nupang chunga hmawphurna zong zong an pel rit. Nupang tumo chang hi rape/hnuamhen in aloi awm chun machu ama(anupang) dikloina leiin achang thin, ati. Achangnawle, Mukesh Singh a hi chu mi hmangloi tawpkhok ni a lung ril kapai in ngaituana thliang loi anpu hrim achang, malei zela nupang hnuamhen chaia (rape) tawk ti loia rapthlak angka chema that ngam hei laia loi awm a chang. Maleiachun, ahnianga intang chun nupang hmusang nih ma angkata ngaituana tha inpu sabei chu an thei hrim no. Changrochu, defence Lawyer Manohar Lal Sharma nih A.K Singh a hei angka personality, society chai changloia ei inrelbawlna (Justice system) hmun homa dinghmun poimaw inpu mihriam hei a inthokin nupang chung changa ma angkata tawngbai chu asuak chun machu ei society ding chun a vaninduai em em achang. Mukesh Singh(accused), defence lawyer M.L Sharma, A.K.singh-anmani tawngbai chu anmani denin pel anti, ringhnel ding aboi, ngaitua dinga poimaw pu chem zokchu mahi anmani chai ngaituana mo achang awle ei society in inka tokin mo an ngaituana chu eiin tawmpui…?
Ma documentary khi chu example khatka mai achang, ma angkata example tamka an awm. Sakhaw  nih society tina a example hom an dang.
Achangnawle atun Darlong khawvela ngirin loi hang thlir rei. Ei ni chun nupang hnuam hena that angka thil/sual(offence) chu buai pui ding ei nei no ti hom inlang inthial no ning. Gender inequality atang sa leiin nupang hnuam hen na a awm no ti phu in gender equality a famkim an ti thei bei? Ke ngai dan chun an ti thei no. A hnam angka chun ei ni hi transition stage a ei awm achang atunhin. Thil inthuk tham reng changloiin thil naran, ei nin tin nunna nih tual sunga ei ihmu thin nai nai hei loi hang en rei nawle.
I) Ei society chu itenka ri mo chu a liberal, changhomin, Important decision making hmuna iten hmana nupang chanhrang eiin la tir no/an la tir loi hom ei tum no, imo asan achang thei mahi?
II)Nupang chu “keeper of virtue” nih insung tungding pu, rongbawlpu ding angkan eiin ngai bik; insung putianga khawvel awma chun nupang in zalen vaika chanhrang alak chu eini chun ei pom zoi tak tak no in anlang. In sung putiang a loi suak hom chun koihrana in-hmang/rongbawl dingchun itenka ri mo chang chu ei phal.
III)A hnam angka homin loi hang changsiala Organization hrang hrang ei nei, Darlong Hnam Inzawm(DHI), Young Darlong Association(YDA). Changa ma hmuna hin hoitu nawle hruaitu ei ruat/ei thlang hei hin ipa chai inthlangin an awm thin anaranin, maleiachun decision making poimaw hmun nih huna hei a chun remchang an hmu no, imo a san a chang thei?
IV)Khawsunga hin Khaw-ulian ei ti hin inkata mo ipa chai ei thlang thin, nupang chanhrang/dinghmun ei pe thin no?
Koihran kong homa ma thu a hin ti ding chu a tam, changhomin atun ngeia hong ti chu thatna hnekin thatloina tamka anei thei.

Mahei kapai hi patriarchal society in entirna a chang. Maleichun, ei society a gender equality a famkim ei awi chun patriarchy hi boi atha no mo….???

Monday 22 June 2015

Poison Pen-I

Poison Pen-I:
“God cannot alter the past, but historians can”       -Samuel Butler
“We, Our Nationhood defined” ti a lekhabu a chun, RSS(Rasthriya Swayamsevak Sangh) hei hoitu MS Gowalkar a chun kahin ati: “Aryan hnam hei chu India rama inpiang an chang asanchu mahun lai han north pole chu India rama awm aloi chang(atuna Bihar nih Odisha), chun north pole chu hmoloia atuna a awm hmuna infen a chang zawk”.
Mahi mi thiam tamka hei dingchun History nih Geology hril du-da a chang thei hom chun RSS nih a mi hei ding chun mahi thudik lian tak nih Indian History a hmun dawng thlak a chang. History thiam, Dr.Aditya Mukherjee chun ati angkan, ei Prime Minister Narendra Modi in Ganesha(Hindu hei Pathian; Purana  lekhabu a Ganesha,  Shiv nih Parvati naipa)  nih Karna(Kunti naipa ulian pu chem nih Mahabharata Karna) chu plastic surgery nih genetic science hmanga siam an chang ati tawngbai chu atu Doctor mo a hnial ngam ding.  Nawle mo Aeroplane chu Ramayana hun laia siamsuak loi chang tak(Ramayana lekhabu a “Pushpak raath” an I ti chu), ma angkata tawngbai hei chu ei PM nih BJP hoitu hei hniang ngeia suak an chang. Changrochu a hnial an awm no phu a adik tina hom a chang chuang no.  Mahei chu history ti thei an chang no,  ngairuatna inhnuai chem chu an chang zawk. Ma angkata tawngbai kapai hei hin BJP nih a hoi heiin(RSS, VHP) Indian History an pom loina thu chu an lang tir nghal zawk.  Maleiachun ei IndiaHistory inziak that hi an Politico-religious agenda tamka hei laia khatka chu a chang. History inziak that hom chu thil changtheiloi lem achang chuang no, changa inkan mo inziak anti, I ideology nih thiltum neia inziak mo an I tum chu ngaitua kai zok a achang.
RSS(Rasthriya Swayamsevak sangh), VHP(Viswa Hindu parishad) hei hi an piangtir a inthok renga sakhaw inzawmkhom(religious organization) an loi chang hrim. Ei Pu Mahatma Gandhi ngei thatpu Nathuram Godse ngei hom ha RSS hei mi a chang rual rual chun ma thil kapai hei ha RSS hei intho tir a chang. Atunhom changsiala Nathuram Godse a chu India ram dinga patriot thatak angkan a tarlang an tum ti ei hoi. Maleiachun, ma angkata religious ideology kalpui mi nih organization chun India ram history anloi inziak thar pal aloi chang chun thil inhnika ei tlung thei; (I) India ram chu hun intan tir a inthoka Hindu ram aloi chang, Muslim lal heiin Muslim sakhaw chu India rama an hong in lut nih ami hei kapai hom chu tha hruma an I tidanglam. Mangka denchun, British hei chun Christian sakhaw hom chu ei thu loia an ni in chang tir. Mahei kapai chu atuna an “ghar wapsi” agenda rek chun a hongin ziak thap a chang. II) makhela chun, India nih Pakistan inthen na san chu a tam tiang mi in ei hoi dan chun Md. Ali Zinnah nih Muslim League an chang. Changrochu ma inthen na achun RSS nih VHP hei chun kut liantak chu annei ve a chang. RSS nih VHP hei thiltum ha chu India a inthokin muslim hei an suak zoi chun India chu Hindu rama inlet chu innep hlek hlek ati. Mahatma Gandhi chun India-pakistan inthen chu tiklai hmanin a pawm no. Maleia anunna ari a chan zoi achang.

History hi subject poimaw tak nih rambung seilian na ah document hlu tak a chang. Chun Ma history chu inziak ding chun evidence, archaeological research, geological research angka heichu tamka atul a chang. Khawvela ram nih hnam tinin mani history an nei angkan ei India ram hom chun history anei ve. School inzirna a chun Class X ari hi chun ei ram history zir hi compulsory a chang, maleiachun ei ram history chungchanga chun ei hoi pak chu ring a awm. Changrochu, an ziak tu hrang hrang hei an awm leiin an hril dana chun danginlamna chu awmthei hrim a chang. Atun India history hi inziak thar aloi chang chun mataka chun Hindu sakhaw nih ei ram history chu hmunkan anin luang tir ding a chang, machu India rama school tina anin zirtir nih an siar tul nghal ati(mahi Gujarat a chun Modi Chief Minister a chang han aloi in implement tak nghal).

Tuesday 16 June 2015

Doing the right thing for the wrong reason:-

Doing the right thing for the wrong reason:-
‘God particle’ rihming hi mi tamkan ei hoi ke ring. Mahi Higgs-Boson particle hom anti thin. Ma God particle chungchanga ei hang ti chun thil khatka la hong ching sa atha in ke hoi. Machu “Large Hadron Collider”(LHC). Khawvela scientific experiment lian chem nih seng soi tiang homa a tam pawla chem achang mahi. Ma experiment thoding hin khawvela hmun hrang hranga inthokin mithiam(scientists), Engineer, Technologists hei chu bum khom an changa. Chun, an thil tum nih proof tum zok chu mangka hi a chang.
I)Universe in tan hma a boiruak loi in leng ha in piang tira ei Universe nih khawvel in tandan hrilfia.
II)Universe nih khawvel hi Pathian I siam a chang no ti hom chu indirectly an prove tum achang ma experiment hmang hin.
Khawvel hi an thleng rang fe taka, nansa takan Science-technology hin ei nin tin nun, ei kalhmang nih ika pai chunga impact anei achang. Changrochu mahnung hom chun khawvela hin sakhua nih Pathian chu mihriam ringna a anla dam mai. Science-technology inkan kan a develop homin ma thil inhnika hi chu atuna ri in ala thleng thei no. Chun ki hong ti tum chu mazok chu a chang no a, Changrochu khawvel hi Pathianin mal a sawm sai nih asunga thil awm hei kapai chunga hin Pathianin mihriam hi thuneina a ni pek hrim ei chang. Ma malsawmna ra an chang atuna mihriam changkang na nih chungin choina hei zong zong hi. Mihriamin thil ngaitua theina/siamtheina ei I nei hei hi ma malsawmna ra rit an chang. Ma malsawmna chu ei mani tangkaina/inhlawkna dingin, athil siam nih a roiinpuina tarlang na dingin ei la hmang ari chu a adik, atha. Changrochu, ma ei varna hei chu Pathian doi na dingin ei hmang chun machu sual achang. Maleiachu mihriam chu a sintho chu adika, asin tho na san chu dikloi a chang zok.

Ma angkata thil nih ngaituana hi Christian hei lai ngei homa an leng. Rengrama hin total population a 3% (Riza katia 3ka) chu Christian ei chang, atha em em. Makonga chun Darlong nai hei hin rong ei bawlna chu tamka Pathianin mal ane sawm a chang. Chun hnamdang mi tamka(ringtu nih ringloi tu) hei ngaidan chu, Christian in anin let achang chun inzirna tha/in enkawlna na lam homa remchang tha, chunginchoina hei hi inbel saia awmin anin ngai. Ma an ngaitua chu dik na ri hom chu anei mai thei, changhomin a poimaw chem zok chu a thlarau boiral ding sandama awm ha a chang. Inzirna tha/Inenkawlna tha, Chunginchoina hei chu Christianity rek ihman an tawn no. Christian chang loi pu hei homin ma hei hi chu an hmu thei/an chang thei. Ma angkata ngaituana inthial lei chun Christian tamka chu rengrama hin boiral na lampui den an zui nawk thin. Rengrama Kawr hei hi inkata mo Christian ei in chang tir thei loi? Mahi a san poimaw khatka chu chang dingin ke ring.

Tuesday 9 June 2015

The Idea of Equality

"The Idea of Equality"-

Vonchun Euclid a Siarkawp formula in loi hang tan rei."Things which are equal to the same things are equal to each other". Ma hi Mathematician Euclid a first common notion(Siarkawp dan hmasak) a chang. Mahi siarkawp reasoning a dan puiin thu fe khatka a chang. Adik, tongbai homin, athil homin. A ral tak hun homa adik tia pom aloi chang, hmatiang homa tiklai paiin changa ti. Euclid an ati chu mahi "self evident"(Hoipui tu ngai loi) achang. Kum 2000 ka hnung homin ala dik achang ma dan hi.
A=B, B=C, C=D; Ma angka hi achang chun ahnuaia angka homin eiin ziak thei tiroi-
A=B=C=D, ma tina chu ma taka A, B, C nih D hei hi thil dang dang an chang, changrochu anin ang rit an rengkan, nawle moh an rengkan khatka anin ang pui, khatkan an rengka an ang pui.
Changle atun equality(in angna) in loi hang zawm nawk rei, machu atak pu/thupui chu achang leiin, machu balance(an hni a in var) achang, machu achang an awm(fareness) ei iti thin chu, machu achang justice (Darlong tawngin ki hoi naw), machu a chang equality(in angna) ei iti chu. Thuhriltu khatkan aloi ti angkan, sermon hi a tawi hom ken ziak thiam, changa voika ken ziak tan chun i mong dingin ke duai luat thin thin". Mahi ki hong ti na ni ziak na sanchu, Darlong nai hei hi khawhmual inthleng rual rualin eiin thleng ve, atha thil tamka ti a. Ei society hi liberal fe achang, changhomin atira equality/balance awm ha hmoloi in a boiral tir in ke hoi. Inkan moh machu loi hang ngaitua rei.
1) Ei hnam hi rengram sung homa hmun chik fe ka ei ilua achang. anaranin sim ni hmar in eiin then(Sim bial-hmar bial). Sim biala mi khatkan hmar biala mi chu a nara nin sim biala mi rek chun ei en dan ang naw. Hmar bial chu changkang na tiang hom hnung anin tawl in eiin ngai sim biala mi hei chun. Nawle moh, Saibual hei kher chu an ler, anin chapoi, Darchawi hei kher chu mi an hmu ngep, Deora mi heichu mi hem(in-vua) an awi, ma angka thil hei hi tawngbai ngei homa suak thin a chang. Imo an lang changin..? Groupism, regionalism inpum khatloina tawngbai an chang ma hei chu. Maleia chun barrier khatka in hmutheiloi a awm thlat.
2) Ki ti tak angkan eiin hoi zoi zai tak naw a, khopui a lekha zir hom tamka ei awm ta. Thil khatka ki hmu ve chu khopui lai homa groupism an leng ei mani laia. Ma groupism chu koihran(Catholic/Baptist/Presbtrn/EFCI), khuani-tui(Saibual, Lamkhuang, Hmunbei) nih hnam hmangin(example-Invang/Rante/Puiloi) a pung hmawloiin. Ma dungzui chun inkhawmna nih Pathian inpakna tak hmana a zem ei tum ta. Saibual hei inkhawmna na achun Deora mih pa chu an khawm awi naw, nawle Baptist hei inkhawmna achun catholic pa chu an khawm awi naw. Ma angkata thil hi a lang suak naw homin arila chun a awm thlat. Chimu hi hun sawt ka mawng loiin rineng rila a awm thei, hnunga ei ring loi hun takin a mawng thei. Ma hom hi ma angka den chu achang.
Maleiachun, Darlong lai ngota chun koihran, khua-ni tui, hnam nih bial in ni then hram naw rise, Euclid a siarkop dan angka chun ei kara chun equality(=) chai awm zok rise. Ke lawm.

Monday 8 June 2015

Darlong Music

Darlong Music



Origin & History
The origin of Darlong Music is a mystery. It is therefore, difficult to trace the origin, and to arrange the chronological sequences of the heritage of Darlong Music. Besides, there are no documental records. However, we have seen some couplets were developed during the settlement of Thantlang in Burma estimated between 1300-1400 AD. As recorded by B.Lalthangliana, the folk songs developed during this period were Dar hla (Songs on gong); Indoi  hla (War chants), Hla do (Chants of hunting); Naiin-awi hla (Cradle songs). A greater development of songs can be seen from the settlement of Lentlang in Burma, estimated between late 15th to 17th Century AD1.
Classification
The Darlong's are fortunate enough in having traditional way of classification of their folk songs. A study of their folksongs on the basis of the indigenous system of classification shows that the Darlong's are having about one hundred different types of folksongs. But it can broadly be classified into the following categories:
Indoi Hla(War chants)
This is the chant or cry raised by the warriors when returning from successful raid. The warriors chant Indoi Hla to show his superiority over the enemy, and in order to let his people know that a successful raid has taken place. No other members of the warriors except the killer of the enemy can chant Indoi Hla.
Hla do( Chants of Hunting)
This is the chant or cry raised by the hunters when a successful hunting has taken place. Chanting Hlado can be done on the spot, or on the way home, or just before entering the village, or on the celebration. Any one who witnesses his success can chant Hlado at any time and place.
Thiam hla and Dawi hla(Invocation & Incantation)
: These two verse forms are chanted by the Priests and the witch while performing ceremonies.
Dar Hla(Songs on Gongs)
These are named after musical instruments. These songs are not sung by human voice, it is meant for musical instruments. Dar hla means ‘song for gong’. There are several songs named after the instruments; but Dar hla is the most popular and greatest in number. So it is commonly known as Dar hla. It has three musical notes.
Puipun Hla
These are songs named after merry and festive occasions. These songs are the most popular among the folksongs. People sung together with dancing at the time of merry and festive occasions.
Lengzem Zai
These are love songs. It has no distinctive form but it was named after the theme.
Songs named after individuals
A great number of Darlong folksongs are named after individual. Most of them are named after the original composer of the music as well as the verse tunes. But some of the songs are named after a beautiful women or the hero of the tribe.
Musical Instruments
From time immemorial, the Darlong’s have been using different musical instruments. Even though we cannot date the origin, the “Darlong’s of Kabaw Valley during late 10th to 13th century AD had developed their music as nearly as they have done today”. The traditional Darlong  musical instruments are very simple and crude in comparison to other Indian musical instruments and very out-dated to Modern Musical instruments. They can broadly be divided into three categories: Beating or Striking instruments; Wind instruments and String instruments.
Striking Instruments
Most of the Darlong musical instruments used at the time of festivals and dances are striking instruments such as different types of Khuang and Dar, Bengbung, Seki, Talhkhuang.
Khuang (Drum)
It is Darlong indigenous instrument which occupies a very significant place in Darlong social and religious life. ‘Khuang’ is a must on all occasions. It is made of hollow tree, wrapped on both sides with animal skin. The Darlong gives different names according to its size and length. The big sized one is call Khuangpui (Big drum), the middle one is called Khuanglaglaw; and the small sized, Khuangte (little drum). If it is longish, they called it Kawlkhuang. As far as the history of Darlong is concerned it is commonly concluded that the Darlong ancestors started using drum as far back as when they sung and composed song.Mr. Lianhmingthanga believes that it has been  received drum from Chinese civilization through cultural diffusion. The process of that cultural diffusion might have passed through the Burmese with whom the Darlong, Hmar  and Mizos had a close cultural contact which took place from the middle of the 9th century AD until the end of Pagan period at the close of 13th century. Khuang is the only Darlong traditional musical instrument that is popularly used in the 20th and 21st century. In the olden days, Khuang has no role in the religious functions; but today the use of drum is a must in every church service.
Dar (Gong)
Another popular musical instruments are various sizes of brass-gongs viz-Darkhuang, Darbu and Darmang.
Darkhuang
Darkhuang is the biggest type. Darkhuang is very costly and is one of their most valuable possessions. In the olden times, it was sometimes used as a means of exchange; and sometimes the parent of a bride demanded Darkhuang for the price of their daughter. In one of the oldest folksongs we have the following lines: “Chawngvungi her price so high I gave necklace hut they refused, I gave a gong and they refused. They demanded our Darkhuang, Chawngvungi, her price unsurpassed”.
But this song (dor hla) is played with Darbu. Darkhuang is played on all occasions.
Darbu
Darbu is a set of three different sizes of brass-gongs, producing three musical notes. Darbu is usually played by three experts. Some experts played individually by tying the two gongs, one on each sides of his body with rope and hung one gong by his left hand, produce three distinct, rhythmic notes by simultaneous beating. Darbu is meaningfully used on certain occasions like Khuallam and other traditional group dances.
Darmang
Darmang is the smallest type of gong. It has no effect without other gongs or instruments, but it is used in the traditional dances to keep timing. All these gongs appear to be Burmese in origin, and therefore, it is tempting to conclude that Darlong’s got them from the Burmese while they were living in the Kabaw Valley during 9th to 13th century.
Bengbung
Benghung is another Darlong indigenous instrument which has some similarity with Xylophone. It is a musical instrument consisting of a series of flat wooden bars, producing three musical notes. Bengbung is usually played by girls it their leisure.
Talhkhuang
The process of making Talhkhuang is almost the same with that of Bengbung but Talhkhuang is much bigger than that of Bengbung. It is made of three wooden pieces which are curved out, the depth of the curves being made vary so that the sound produced when beaten are different in notes. It is played with a wooden hammer. The Darlong’s would never take Talhkhuang to their houses or anywhere else except to ‘Lungdawh’, The great platform at the entrance of the village. It is played when a chief or the village erected memorial stones.
Seki
Seki is the domesticated Mithun’s horn. The two hollow horns are beaten to lead or to keep timing for the other musical band like Darbu, etc. It was commonly used at the time of group dances.
Wind Instruments
The Darlongs have six varieties of Wind-instruments such as Rawchhem, Tumphit, Mautawtawrawl, Phenglawng, Buhchangkuang, Hnahtum.
Rawchhem
It is a kind of Scottish “Bagpiper” or Chinese “Snag”. Nine small Bamboo pipes or hollow reeds, Having different sizes and lengths are inserted to the dried gourd. One of the pipes serves as a mouth piece. Small portions of the pipes are struck out so that it can produce sound when the instrument is blown. The Musician blows in to the mouth piece, and by controlling the holes with his fingers, he can produced various musical notes.
Tumphit
‘Tumphit’ is made of three small Bamboos having different sizes and length. The types are tied and plated in a row with strings. The upper ends are cut open at different length so that each tube has different notes. The Players put the open tube against his lower lip and then blows down. This musical instrument was used during ritual ceremonies. Mizos use this instrument particularly on the occasion of a ceremony called Rallulam and chawng festival.
Tongtawrawt
This is a Bamboo trumpet. Different sizes of bamboo tubes are cut off. The smaller tube is inserted to the bigger tube and so on. Many bamboo tubes are joined one after another till the last tube happens to be the size of a forefinger from where the trumpet is to be blown. A dry empty gourd, the bottom part is cut off and joined with bigger end of the bamboo tubes. The whole length can be more than five feet.
Phenglawng
It is the Darlong flute made of bamboo. Originally, Phenglawng had only three holes producing three different sounds. Flute is popular among the other Indians.
Buhchangkuang
This is another flute made of reed or a paddy stalk. This simple instrument was usually played by girls.
Hnahtum
The Darlong boys can skillfully turn leaves of many trees into simple but indigenous musical instruments. They can produce interesting sound by blowing deftly folded leaves. This is called ’Hnahtum’.
Stringed Instruments
The Darlongs have only three kinds of stringed-Instruments such as Tingtang; Lemlawi and Tuiumdar:
Tingtang
This is Darlong guitar. Darlong tingtang is a kind of fiddle or violin having only one string. A piece of bamboo shaft is fixed in the gourd to carry the string made of Thangtung, the fibre of the Malay Sago palm. The hollow gourd is cut open and covered with a dry bladder of animal.
Lemlawi
Lemlawi is the family of jaw harp but the shape and size are different. It is made of small pieces of bamboo. From the piece of bamboo, the craftsman took out a small portion with knife for its string. The sound it produces is controlled by the mouth.
Tuium dar
This simple musical instrument is also made of bamboo having three strings producing three different notes. From the outer covering of the bamboo, three pieces of cane like strings are curved out. The strings are then raised up by inserting two pieces of bamboo. It is played like a guitar.
Artiste

Popular female Artiste include Zarmawi, Zaithanga, Hmingliana, Jarson and Hebron and many others.

RUNGI RUNGI VATE RUNGI

RUNGI RUNGI VATE RUNGI


"Rungi Rungi va te Rungi,
Ro va lera thlanrithla,
Pi-Pu chem ni pe;
Chem imo?....Thal siam na;
 
Thal imo?.... Va sai na;
Va imo?.... Nai lawm na;
Nai imo....? Pi ipom;
Pi imo....? Thlana zal;
Thlan imo....? Ar i chen;
Ar imo....? Mu I lak;
Mu imo....? Thinga fu;
Thing imo....? Chem ituk;
Chem imo....? Banga kai;
Bang imo....? Mei ikang;
Mmei imo....? Tui ibuak;
Tui imo....? kei i in;
kei imo....? kar ikap;
kar imo....? Hriam i siam;
Hriam imo....? Bu ne dam;
Bu imo ................BADAL BU"

Friday 10 April 2015

Thil dik inhnika inhnial(Conflicts between two rights):-

“Genuine tragedies in the world are not conflicts between right and wrong,
They are conflicts between two rights”-Friedrich Hegel
Dana mithiam nih 18th Century a Britain Chief Justice Lord Mansfield a ha “sinin-hai”(workchoholic) mi a loi chang. Nika chu roirel na a chun an roirel na chu a thai tiang Zirtawp ni (Friday) a sunzawm dingin thu a peka; chun, Counsel Sergeant Davy chun, thaia ni chu Good Friday a loi chang nghal ti in a hril chun Lord Mansfield a chun kahin a thung-”A ni a that chun a sin hom a tha”(the better day, the better deed). Machu hoiin Counsel Sergeant Davy chun kahin a thung: Ni thuneina(Your Lordship), tha ni ti angka paiin, changrochu thaia nih a khin roirelna a ne thung chun, Pontius Pilate(Isua roirel tu Pilata) zoia chun Good Friday a roirel hmasak chem chang ne ti ti chu ki ringhnel no ” (Your Lordship will do as you please, but if you do sit on that day, I believe you will be the first Judge who did business on a Good Friday since Pontius Pilate).
Ma chunga roireltu inhnika inhnial khi kum tamka hma a mi aloi chang hom chun atun laia ei ram ngeia Chief Justice of India(CJI) H.L Dattu nih Supreme Court Judge Justice Kurian Joseph, anmani roireltu inhnika hei inhnial na rekchun in angna tamka chu an lang a chang. Ma hmuna inhnial na thupui chu, Good Friday nih Easter Sunday angka huna State Chief Ministers nih High Court chief Justice hei conference buatsaia awm chu ei rama sakhaw zalenna dan mita chun inka tawkin mo pawmtlak a chang? German Philosopher Friedrich Hegel a chun a loi ti tak angkan, “khawvela lungsiatna/lung natna lian tak tak hei chu thudik nih dikloi inteng na leia inpiang an chang riai no, changrochu thudik nih thudik inteng leia inpiang an chang zok”.
March 18 han SC Judge Justice Kurian Joseph a chun CJI H.L Dattu chu lekhathon an ziakna a chun a lungnatna thu an puang rual rual chun ka hin ati: Good Friday nih Easter Sunday angka hun hi Christian tualbawma mi hei ding chun nih poimaw tak an chang rual rualin national holiday hom an chang sa leiin ma hun sunga CJI in High Courts Chief Justice hei reka conference neina dinga hun a buatsai chu ei India ram danpuia(Constitution) sakhaw zalenna(Secularism) ding chun thil ti awm tak ti in a hril sa a chang. Justice Kurian Joseph a chun ma angkata hun poimaw hei chu Diwali, Eid angka huna hei chun tiklai hmanin buatsai a chang thin loi thu hom CJI hnianga lekhathon hmangin an ziak.
Chief Justice of India(CJI) H.L Dattu chun a thung na a chun kahin an ziak: “Keima mimal lungril zawna ki in zawt thei a chu nangma nangken zawt thei no mai/nangken zawt athling naw mai thei, machu, mimal inhlawkna mo eiin lian awle mipui inhlawkna..? keichun mipui inhlawkna chu ken lian zawk”. CJI H.L.Dattu nih Justice Kurian Joseph, anmani inhnika laia chun tumo adik, tumo adikloi chu ken ta thei no a sanchu anin hni hin ei ram dana mithiam an chang.
Advocate Lily Thomas chun ma ngaidan in angloina thu a chu court a an thlung chun CJI den chun kahin a thung-2007 han conference chu Valmiki Day nih 2009 han Independence Day a nei a chang. Changrochu, 2007 nih 2009 han tuhmanin an lungnatna/lung awiloina an hril naw. Ma hun han eiin sakhaw na imo a hro? Nin rem ti no chun petition file roi, Court in la rel rise ati.
Ma angka den chun ei Prime Minister(PM) in Supreme Court Judges hei High Court Chief Justice hei kapai sawmna a peka, ma taka zan bunek a tang dingin. Chun Justice Kurian Joshep a den chun ma hmuna chan a lak thei no ding leiin ngaidam an hni rual rual chun kahin an ziak: “Ma angkata hun poimaw hei hi Diwali, Eid,Good Friday nih Christmas angkata huna hei hi chun buatsai chang thin nosiala, nangki ngen hom chun athlai luat ta ti chu ke hoi thei. Nangki ngenna chu ma angkata hun poimaw buatsai thin a chang hin sakhaw tina mihei dinghmun thlir nih ngaihlutna inpel thin changsiala, chun mi tuhomin ma kawnga chun nuarna remchang an nei thei loina dingin”.
Ma conference nih zan bunek na chu Justice Kurian Joseph nih Kerala Chief Minister omloi chungin hmang a chang. Atuna zawna lian tak chu-hmatiang inkan mo ma thu a hin tang ei lak atul?
Weekends holiday a mangkata conference poimaw buatsai nih nei chu thil in awm tak a chang. Abikin Supreme Court nih High Courts Chief Justice hei conference thil thu deka chun a dikloina ihman a boi. Chun, Kumtin Good Friday nih Easter Sunday weekend a holiday tam tawk a awm thin. Ma huna hin Govt/Courts hei hun poimaw tak tak buatsai chu inka tawkin mo pom thlak a chang.
Ei ram danpui anin ziak lai han B.R. Ambedkar a chun inhnialna a loi sawm thin a chang. Ma angkata inhnialna khatka tia chun B.R.Ambedkar a chun a ti chu, “Mihriam leia sakhaw, sakhaw leia mihriam awm a chang naw”.
Sakhaw thu nih Kristian hei a tawn leiin Bible thu chika loi hang ngaitua rei. Judah mi hei chu Sabbath(Saturday) ni chun sinthaw phal an chang naw. Changrochu, Isua chun Sabbath nih homin mi damloi hei a kai thoia, rong a bawl ti ei hmu. Mabak homa chun Sabbath nih a thil tha  tho chu Isua rochun a kap no achang(Matthew 12:12). Changnawle, Luka 14:5 a han imo a ti? Isua chun sakhaw dan(rituals) hnek chun rongbawlna chu an lian zawk a chang.
Chun bible a chun ngaidan hmasak(Justice kurian joseph a ngaidan) dinghom chun tangpuina chang inziak in a awm. Bible in ati chu, “ni unaihei/tualbawm hei chu nangma nen hmangai angka denin hmangai ro”(Matthew 19:19; 22:39)(Mark 12:31). Ei India danpuiin(Constitution) “Secularism principle” a ahnemhnetna chu ma bible changa inziak “ni tualbawm/unaihei hmangai ro” ti a inthoka hmusuak aloichang. Ma chu a chang “sarva dharma sambhava”(equal respect for all religion) principle hongsuak na chu. Sakhaw tualbawm tin dingin holiday hrang hrang nei a chang, tu sakhaw hom paitlaka inngai changloi ding. India a chun Muslim, Christian, Jews, Parsis heichun Hindu, Jain, Buddhist, Sikh hei rek chun dinghmun in ang chu an lua a chang. Maleiachun tuhman anmani sakhaw hunhmang inchan tira sakhaw dang hunhmang nghal chu hmusang dingin ei phut lui thei no.

Mipui tamka thatna dinghman loichangsiala minority hei hnawk-phuma ma angkata thatna zong chu pawm thlak a chang thei no. Sakhaw thenka hunhmang chu anthiang a in ngai nghala sakhaw dang khatka hunhmang rochu atula inngailoi, ma angkata roirelna chu inthangliantir chi a chang no. Tuhman a sakhaw nih a Pathian biak chu a chik bika inngai na ding hmuna in ngir loi ding ma chu a chang ei “Indian model of Secularism” chu. 

Friday 27 March 2015

“Debating Religious Conversions(Sakhaw intidanglamna chunga inhnial)”



“Freedom is an expensive gift always worth fighting for, Even if it costs us!” 


                  Ei Home minister Pu Rajnath Sing an “Sakhua tidanglam na”(religious conversion) chunga chun inhnialna(debate) nei dingin sawmna rawl asua thu chu ei loi hoi ke ring. Ma angkata sakhua chung changa inhnialna nei dinga sawmna rawl asua hma chun Pu Rajnath Singh a chun zawna khatka ei rengka hma a hong siam, machu imo? Sakhaw tidanglamna awmloi hin vanthlang rawngbawlna(social service) chu a awm thei no bei? Changnawle sakhaw tidanglam na chungchanga hin an thuk aw dapin loi hang ngaitua rei.

Ei India danpui(Constitution) article 25 a heading chu “Sakhaw a zalenna chanpual(Right to freedom of religion)” a chang hom chun ma taka tawngbai inthutna chu “zalenna” a chang, “sakhua” achang riai naw. Ma zoiin ma article 25 a clause (1) ha ei zuk siar nawk chun chanpual (rights) 4(inlika) ka poimaw fe ei hmu thiam a chang. Maheichu, i) Sia-tha hoina chanpual(freedom of conscience), zalen taka inpuang theina chanpual(right to profess freely),  zalen vaika Zawm/tho theina chanpual(right to practice freely)  nih zalen taka inthedar theina chanpual(right to freely Propagate) etc hei chu  an chang.  Chun Pu Rajnath Singh a chun bulthut a hong lak tumna chu “Sakhaw tidanglamna” chu achang, maleia sakhaw tidanglam na chunga zawna a hong I siam a chang. Mipui pawl rongbawl(social service) ding chun sakhaw tidanglamna chu a awm kher a tul bei? Sakhaw intidanglamna hnial tumna tawng bai chu hnet loi fe kan rineng in nal chunga a hongin nghat. Mipui pawl rawngbawl dingin sakhaw tidanglamna chu a tul riai no, Sakhaw tawn loi riai homin mo nawle sakhaw intidanglamna awm riai loi hom chun mipui pawl rongbawlna chu tho thei a chang. Ma thu hi ei Pu Rajnath Singh a homin a hoi, ei ni mipui hei homin ei hoi pak leiin inhnial nading hmun hma a awm tam in ki hmu no. Chun, Machu an thei ti phu in ma mipui pawl rongbawl nih sakhaw inti danglamna hi inkawp hmun thei loi mo inkawp hmun tir loi ding tina hom chu achang chuang lemno. Christian Missionaries heiin sakhaw inthedar tir na dinga ma powerful combination anloi I hmu suak nih ma hmanga rong an bawlna chu Hindu sakhaw hoitu hei ding chun thil tha in a lang no leiachun achang “mipui rongbawl nih sakhaw intidanglamna” insui-khawm hi a then an I tum. Asanchu ma hei hi an loi then thei achang chun mipui pawl rongbawlna leia sakhaw intidanglamna loi awm thin hei ha inthei ta no ni a, kachun Christian chu ei India rama chun Pung ta reng reng no ni achang. Ma khela chun atuna “Ghar wapsi” agenda hmangin Hindu Christiana loi tidanglama awm hei hom chu an sakhua hlui dena kir nawk nghal antia, atawpa chun Christian chu apung hnekin a ram tiang pan nghal eiti a chang. Mahi anthill tum ruk chia chu. Mi tamkan ei hoi, ei ngaitua dan nih ei thlir dan an ang no mai thei hom. Ei inhnialna a kir nokin, Sakhaw intidanglam chu ei danin chiang vaika phalna a pek. Ki hong tarlang tak chanpual inlika, sia-tha hoina chanpual, zalen taka Zawm theina chanpual, ki zawm a chu zalen taka Inpuang theina nih inpuang na hmanga zalen vaika inthedar tir theina chanpual hei chu inzawmna ruk tak nei an chang. Dan thiam mi H.M Seervai a chun aloi ti tak angkan, “Sakhua hi inpuang a chang hin ma inpuangna chu loiin ngaia an sia-nih tha hoina a rela ma sakhua inpuanga awm I pom chu a chang “sakhaw intidanglamna” chu. Maleiachun, Intidanglamna chu mihriam sia-tha hoina, zawm awina/theina, inpuang theina nih inthedar tir theina chanpual inlika hei sinthaw chu a chang. A Sinthaw dan chem chu adik chun asin thaw ni ara hom chu dikloi chu inkan mo a chang thei tak? Sakhaw intidanglamna chu mihriam sia nih tha hoina ra khatka a chang zawk. Madung zui chun, mi in a tawngkam zalenna nih sakhaw inpuang theina chanpual a hmanga, ma angka tawngkam hmanga sakhaw an puangna leia mi dang tumo changin a sakhaw aloi thleng pui pha chun, ma pa chun a sia nih tha hoi na chanpual ahmang tina achang rual rual chun machu khap thei nih khapna ding dan chu ei rama a awm no. Ma angka chang zok loia intiluina leia sakhaw intidanglamna aloi awm chun machu ei ram dan angkan rel phal nih inkhap phal a chang. Madan  hei kapai chu hoi rit nghalin nih ei nei rit hnung homa sakhaw intidanglamna chunga inhnialna nei dinga ei Home minister Pu. Rajnath Singh an rawl a hong I sua chun elsan takan ane tihlim zawk keichu.

Thursday 26 March 2015

“Ei ringna humhim atul hin” (When the faith needs protection):-



 “Not everything that's right feels good and not everything that feels good is right” 
                                                                                                                            ― Unknown

“Pathian chu ipai siam pu, hoi pu, hmu tu ni ipai tho thei pu a chang”; ma tawngbai hi Pathian ring tu hei ding chun adik em em, changrochu Pathian ringloi tu hei ding chun awmzia neiloi angka a chang zawk.  Inkan  mo achang thei machu…?? Mi tumo/tuhei mo chang pathian a awm ti ring loi, ma Pathian ngei nih a biak tuhei kapai doi ah soisak pu hei chu ma an I doi pu Pathian thu den hmanga an hne tum nih a siam tha tum chu Pathian thu angka chun an awmin a that hom chun, machu atunlaia ei khawvel kalhmang chun ‘chawlolna’ angka mai a chang. Ei Kristian sakhua chun changa imo ati nawk? “Ni hmel ma hei hmangai ro……………..dingin tawngintai ro ati “(Matt 5:44). India rama hin sakhaw tamka an awm tok hom chun sakhaw inthumka hei chung hleka hin ti ti na loi nei zok rei. Ma sakhaw inthumka hei chu Hinduism, Muslim sakhua nih Christianity hei hi an chang. A ram pum pui mipui changzat en chun Hindu sakhaw chu 80.5%, Muslim sakhaw chu 13.4%, Christian sakhaw chu 2.3% an awm a chang(Religious demographics:Census 2001). Ma figure a inthok hin hoi a tak no a chang Christian population dinghmun chu.
Atuna ei ram awptu BJP govt nih a party hoi hei sakhaw policy hi ei hang ngaitua chiang achang chun ei hmatianga dingin thil ti awm fe hom achang. Entirna in Viswa Hindu Parishad(VHP) hei “ghar wapsi programme”, Haryana nih Maharastra a Beef ban laws, anti conversion bill, Mahatma Gandhi that pu Nathuram Godse chunga VHP party ngirhmun, West Bengal a Nun gang rape, Mother Teresa rong bawlna chunga RSS chief tawngbai etc mahei kapai hi “Religious nationalism” an chang. Ma tina chu India ram hi “one religion state” a tungding an tumna/an vision chu hmel anin putir tan vu a chang. Ma “one religion nation” a sakhaw chu “Hinduism a chang nghal. Ma angkata One religion nation” tungding an tumna a dalna lian chem hei chu Muslim nih kristian sakhaw hi an chang.
Atun Rengpui rama ngirin eini hriam Kristian hei hin ma achunga 2.3% a khin chanhrang a nei ve a chang. India ram hmun hrang hranga Kristian unaihei chunga soi-sakna/ti du-da na thlung hei chu nintin chanchin bu a ei siar in ei loi hoi pak ei ring. Kristian Biak in run hi atunlai hin chanchin bu a chun nansa vaikan eihmu, aruntu hei chu abikin Hindu sakhua a mi hei chu an chang. Entirna in Haryana, Maharastra, Madhya Pradesh rama hei chun Hindu sakhua mi hei hmanga Kristian biak in run chu kumi 2015 rengin ei hmu nih ei hoi tam ta a chang. Ma angkata biak in run ari hi chun ei ni hriam Kristian hei chun eila tong no chang awm tak, changa hmatiang tong riai no ning hom chu ei ti thei no. Ei tong tikin Imo ei ngirhmun/eiin humhim dan ding chu changati, a koihran angkan nawle a sakhaw angkan, machu zawna lian tak a chang. Ma angkata ngaituana reng ei hriam koihrana alan piang no mai thei hom, asanchu atunlaia ei koihran chu atam tiang chu “internal conflict” in buan puiin ei om zok a chang; maleiachun ma angkata hmatianga thil I thlung thei chunga chun ngaitua hman na hun chu eila nei hoi no a chang mai thei. Ke ngaidan ni ki hmu ve dan chun, ei sakhaw chunga sakhaw dang hmangin soi-sakna/ti du-da na loi hong thlung ta siala, thil ihnika ei tho thei-akhat na a chun, Mathaia 5:44 ha ei zui thei; an hni na a chun huaisen vaika ane doi hei doi khir, nawle ei ringna/sakhaw rihminga ei nunna a ri chan (Martyr) hei chu a chang. Changrochu, ei India ram dan (Indian Constitution/Criminal law) hmanga in humhim chu tum no ning ki ring no. Imo asan achang thei machu? Ei sakhaw zalenna tungding tuma ei rama High Court/Supreme Court roirelna a hang ngir chu mi then tamka chun sual thluk homin eiin ngai mai thei, ei koihran hruiatu tamka hei homin ma ngaituana chu an put ke ring. A mihriam angka chun sakhaw dang hei chu ei va zat no leiin ritha hruma ei sakhaw zalenna san ei loi tum chun ei mani hom boiral eiti ei sakhaw hom boiral nghal ati. Maleiachun, ei ram dan awpna nih vengna hnuaia ngir chu humhim chem chang zawk dingin ke ring. Ma thu a hin bible in I hom chiang vaikan a hril no, khap homin ei awm chuang lemno. Tirkoi Paula ngei hom changsiala khawvel roirel tu hei hnianga voi tamka a ngir ma thu a hin. Maleiachun, kristian hei dingin mimal sakhaw zalenna, ringna nih zalen vaika biak theina ei  I nei hei tung ding tum leia khawvel roirelna/roireltu hei ei I pan chu sual chang dingin ke ngai no.

Ringloitu chu ki chang no,changhomin ringna a mit chaw hom chu ki chang lemno. Ma thu hi lungrila ngaituana kiloi nei ve thin nai homin Pu administrator post “SAKHUA INNEKSAWRNA ATANGA NGAITUA-NA” ha ki siara ki lungril a tawn fe a chang nih ngaitua/ti-ti na nei tul issue a changing ke hoi. Ringna, sakhua nih Pathian, ma thil inthumka hei hi inzawmna ruk tak an nei. “Pathian a awm ti ke iam”, machu Ringna a chang; mi tamka ringka suikhawm a awm hi sakhaw a chang. Maleiachun, ringna chu a poimaw, ringna zalenna hom chu a poimaw, asanchu ringna boi chun sakhaw zen chai chun awmzia a nei no.

Friday 6 March 2015

Inpumkhatna Ra

“Whatever disunites man from God also disunites man from man”.........Edmund Burke

Inpumkhatna nih inpumkhatloina hi tangka hmai inhni angka an chang leiin, inpumkhatna ra hril ding chun inpumkhatloina ra hom hril sa a ngai a chang. Sam No. 133 Ziaktu chun unai inrem dil diela awm khawm hlutzie nih anmani chunga chun malsawmna vurin a awm thin thu a hril laiin, mani ni mani indoi sungkuo chu an ngir suok thei loi thu Isua ngeiin chieng vaikan a hril a chang (Mk 3:25).
Inpumkhatna nih insuikhawmna hi thu hrang hrang, changhomin, ra thuhmun insuo ve ve an chang leiin, ki hong hmang kop chang awm ati. Tukver pahnia inthokin thlir inla. Pakhatna chu khawvel tukver, a dang chu eimani khawvel i.e Darlong khawvel tukver a chang.
Inpumkhatna thu ei hril ding hin hmai in hnika a nei a. Pakhat na chu thil tha thaw dinga inpumkhatna, a dang chu thil sual thaw dinga inpumkhatna a chang. Babel insang bawl dinga manmasi nai hei inpumkhatna, inthikna leia mani unai ngei that dinga Jakoba naihei inpumkhat na nih Isua khengbet dinga Sanhedrin rual inpumkhat ang ka chang loi in, ram nih hnam damna ding a chang phot chun mimal inhlawkna ding hom chân ngam a, nih ahril chaia hril changloia asin a tho taima pu zawk nun chu achang ki hong ihril awi chu. Ma tukvera inthok chun mit inlènin, khawvel hmun hrang hranga inpumkhatna nih inpumkhat loina ra suok, histawri-a ei i hmu hei nih ei Darlong khawvela sin a thaw mek danhei chu Sura’n a loi bu athlir ang kan hang thlir ei tih.
India khawmuolpuiah
Khawvel tukvera inthoka ei thlir chun ram le hnam inpumkhat hun le indar huna an ngirhmun hril ding a tam em em a. India ram ei en chun, Aryan Civilisation a tlak hniem/siet hnung han ram chiktê té-in an inthen dar ta vong a, mani nih mani indoin an in khawsak ta a. Machu remchanga lain, ram dang miin an awi tik pai an hong rùn a, an rok a, an awp khum a. Ma rûntuhei laia khat chu Alexander The Great ha a chang. Mi var Chanakya chun India chu lal hrat tak kai hruaina hnuoia a awm naw chun a chendar aw ding a hmu chieng leiin, tleirawl Chandragupta Maurya chu lal hrat tak chang dingin hriek an thi ta a, Maurya Dynasty (321-185 BC) a hung ngir a, Lal ropui Ashoka The Great chu a hong inlal a, ram khata hrat taka India chu rambung hrat tak khatkan a siemin sirbi poimaw tak chu a hong remruot a, a khawpui khatka Sarnath-a a lungpui phun chunga simbawl a siem Ashoka Pillar chu kum 2200 vel hnungah India National Emblem a hong chang ta nghal a.
Changhomin, Ashoka thi hnungin lal hrang hrang inlalna hnuaiah India chu a hong awm a, hun tawi ka hnungin Gupta Dysnaty chu siamsuak in a hong awm, Hindu sakhua nih kalchar chu an hong tuai thar nawk a, Indian histawri a “Golden Period” tia an koi hial a chang. Gupta dynasty chimral hnungin, India ram bung chu inthen dar nawk in a awm leiin Arab rama Muslim lal hrang hrangin an thei angkan an hong rùn a, an vonga, an siehlawhei vawngna hnuaiah sia-in, India hmar tiang chu Slave Dynasty hnuaiah hun itenka mo chu a awm hnungin Mughal Dynasty-in a hong thleng a, anmani kuta inthokin British sumdawng mi tlawmte-in an hong lak a, British ramper a siemin kum zahni zet an op a, kum 1947 han zalenna a hmu chai a chang. India ramin zalenna a hmu han lal hrang hrang op rambung (princely states) 565 zet an awm a; ram lian tak Pakistan nih Bangla Desh lem chu a chân ta nghe nghe a chang. Changrochu, var taka “Unity in Diversity policy” hmangin India sorkar thar chun a fun khawm a, tun hin khawvela hmasawn hrat tak ram laia a hmatawnga inthung phak na dinghmuna a ngir ta.
Hindu nih Muslimhei chu hmunkan anin khawsak thei ta naw ti a inngai in ram thar Pakistan (West Pakistan & East Pakistan) siamin India nih Pakistan chu a nin then ta nghal a. Mangkachun, sakhua hi mihriam hei in fun khawmtu neka then dar theipu a chang theizia an hong hawichiang hlek hleka, kum 24 ka hnung chun Pakistan chu a koi dar nawk a, East Pakistan chu rihming thar Bangladesh inpu in an khawsak hrang ta nghal a. Insuikhawm nih inpumkhat ngai loi mihriam, hnam nih Ram chu inthen darna hriin ala zui ngat ngat a chang.
Europe khawmuolpuiah
Europe ram (Continent) ei en chun, Holy Roman Empire a chimral hnung han a tuor nasa tak chu Germany nih Italy an chang. Ar ek indar thin ang ka mai in an indar a, Germany chu States hrang hrang 1000 ka zetin a koi dar a chang. Napoleon Bonaparte-in a op hnung han States 38-in a hong sui khawm chun, awm zia a hong nei dap a chang. Chunkachun, 1851-71 inkara insuikhawm na thlipui a hong in thlit buon buon hnung chun Germany chu 1871 han an insuikhawm a, an thang lian ta tuol tuol a, ni tla seng loia roireltu Great Britain hom hong doi ngamin, Indoipui 1 & 2 ah chan hrang an la nghal a chang, Germany a tlawm ve ve a, a tawpah then darin a awm a. changhomin, October 1990 han East Germany nih West Germany chu an inpumkhat nawk tah a chang. An inpumkhata inthok hin a nin tin in hma an sawn duok duok a, indopui 1 & 2-a an hne loi Great Britain ha an kalkhêl ta dai zok a.
Italy hom Germany lampuia kal a chang a, then darin a awm hnung homin hmasawnna lam chu inhmai loi in ala pan. Mahei chu inpumkhat nih insuikhawmna ra suok an chang zok.
Tun laia khawvel thupui chu “Globalisation’ ti hi a chang. Kommunikation nih transportation a hong awlsam hnung hin khawvel chun a ruola thlengin thlakna eng nih rah mu theina ding hmuna ei hong awm ta. Chu inzomna chu a hong hrat ruol ruolin in khaihrangna cha-dan a hong nor chim a, sumin-dawngna nih Teknology tienga hmasawn hei zok chun ram an lak duok duok a. Ram khatka ringot hom doi a inhne ruol ding a chang tak naw leiin ram bung hrang hrang nih khawmuolpui hrang hranga awmhei chun inzomkhawmna pawl an siem a. Europe Continent a sumindong ramhei chun European Union an inding tir a, harsatna tam tak karah, an dam khawsuok tlang theina ding ngaitua na leiin rambung hrang hrang mataka chun an hontang ta nghal a chang. Machu inpumkhatna ra suak a chang. ma angka chun ram bung hrang hrang damna zongin a insui-khawm ta a, India nih a kawl velah SAARC, Asia sak tieng ASEAN, Arab ramah Arab League, African Union (AU), Organisation of American States ( OAS), Carribean Community (CARICOM) etc. Ma anga chun kong hrang hranga dam khawsuokna dinga insuikhawm pawl chu 288 ka lai zet an awm.
Darlong khawvelah
Khawvel hmun hrang hranga insuikhawmna pawl an i siemhei chu la hang in hnil lak in Darlong khawvelah lut inla. Ki hoi thial naw chun, Darlong phaia inzomkhawm (Organisation) awm hmasak chem chu “Upa Komiti” a chang. A tuna ei ding hmun tlirin-Darlong chu Khua 22 ka lai chuanin Rengram Govt hnuaia ei in sumdong a, Khawvel a hong thlak in tleng tuol tuol a, ei mani lai homa tlak in tlengna thli a hong intlit ve a, Insuikhawma nih Inpumkhat na lian zia ei hong hoi a, Organisations hrang hrang ei hong siam tungding ta a, maheilaia chun DHI, DTLI, YDA, DSU, DSCO ti hei hi tarlang kai anchang. Ma organizations hei chun mophurna lian tak dara inbat in anne hruaia, athat em ema, ei lungin rual leiin Lalpa in mal ani sawm tira, Hnam dang hei homa ne ang phak loina ding hmuna chun ei hong ngir ta nghal a chang.Ei khawhmual hoi atlai angka denin ei khawhmual hoina hom eimani laia roi arel sawt naw a, inpumkhatloina chi chu ei hnam laia tu in a awm ta nghal a chang. Machi tu a awm chu atun hin rizung alaning vu, maleia chun athat eitum chun hun remchang chem achang, ei awi naw chun rizung hong nei atia hnunga chun hong ra atia chi hong tlangati. Rualthar thenka heichun la hoi chelnawni, thu inthuk achang, thu poimaw nih hnung thu dinga ti awmtak thil nen tlung theipu a chang. Hnam laia inpumkhatna hi tlaksam tik a loi awm nai thin, ei hnam in hnaipui chem Hmar nih Mizo hei history hom ei hang en achang chun inpumkhatna an loi tlakhniam tik a loi awm reng thin,changrochu ma hmuna intang chun anin suikhawmna chu athang lian nawk thin. Maleiachun, an loi in thialna hei enin thil tamka zirding ei nei, inthialna ram lampui chu ei loi theina dingin. Ei hang tlir sei pei achang chun, atuna North East States hrang hranga Ramhnuaimi(Extremists)- Ram nih dinghmun inchu a awm hnam hei hi an toibul nih history chu anin hlavak naw, changrochu Inpumkhatna anmani laia aloi tlaksam luat leiin von hin an dinghmun chu mimal nih hnam angkan araptlak nih antak em achang. Entirna in Manipur rama Hmar nih Kuki ramhnuaimi heihi an toibul angka bak anchang, changa anlaia impumkhatloina chi chu rizung alak leiin Inremna zai an rel thei ta naw. A tawpa kiti awi chu-Ei History hi tuhomin nen ziak pek nawni, ei mani ngeiin eiin ziak vu a chang zawk, atuna ei kalhmang nih ei awm dan heihi hnunga ei history lekhabu a inziak a la awm ding an chang.

"Darlong Hnam hnufualna"


“Hnam hi mihriam siam chop thei a chang naw” ti in hla phuatu in a loi ti tak angka han, hnam hi Pathian remruat hrim an chang, maleiachun tu hnam hom hi ihmusit thei rual an chang naw,  hmusit ding hom an chang naw.Hnam hi imo achangnawle ihmanga insiam maw a chang hnam hi ei hang en chun ei hong tawp na chu mihriam nai a chang Pathianin a thil siam zong zong laia tha ati chem nih a ngaihlut chem ei chang. Changle Hierarchy chu mangka hin a kal-

Mihriam(Individual)<Insung(Family)<Society(Tual-sung)<Khua-ni tui(Village)<Rambung(Nation/state).

Hnam hnufualna ei ngaitua ding chun hnam changkang na hom ngaitua tul ati asanchu Changkang na/Hlawthlingna a awm leia hnufualna hom a awm a chang,  maleiachunchangkangna chai nawle moh Hnufualna chai a awm thei naw tiklai hmanin.Khawvela hnam changkang em em hei histawri nih chanchin ei hang thual chun zirding tamka an awm,  changhomin machu ei topic a chang naw leiin a sira loi khai lak phot ei ti.  Hnufualna ei hril ding chun ei changkangna in ta lak an ngai in ke hoi hmasak.  Mahei zong zong chu ahnuaia angka hin loi hang then phot rei-

A)      Mimal(Individual) Changkangna/Hnufualna,
B)       Insung(Family) Changkangna/Hnufualna,
C)       Tual-sung(Society) Changkangna/Hnufualna,
D)      Khua ni tui(Village) Changkangna/Hnufualna nih
E)       Rambung(Nation/State) Changkangna/Hnufualna etc.
Ahnam angka chun ei chungin choi ta den ti ding chun a awm, changhomin ei  hnungtawlna hom tamka anla awm.
Politics:-
Politics  a  hin  chan  ei  lak  awi  naw  leiin  tamka  eiin  hengna  a  awm hnam angkan. A  hnam  thlangpui  nih  mimal  tamkan  ei  ngaidan  chu  “Politics  hi  tirdak  angka  mai  achang”,(dik na ri hom a nei) ei  sakhua  nih  in-relbawlna  rek  an  ziak  naw. An  ngai  a  bei  naw  mai  thei  hom,   changhomin  khawvela  sumindawng  eila  chang  leiin  Politics  a  chan  eilak  ve  hi  a  tul nih  an  hun  ta  in  ken  ngai.   Pathian  hnam  thlang  Israel  hei  hman  Khawvel  politics  a  chan  an  lak  thei  chun  inkata  moh  eini  Darlong kristian  hei homin politics a chan la thei naw ning?? Kristian  ei  chang  lei  ringawt  in  moh..!!Khawvela  rambung  changkang  nih  chungin  choi  hei  hi  atam  tiang  chu  kristian  rambung  an  chang.   Changhomin,  Khawvel  Politics  a  tangin  anin  khaihrang  chuang  naw  hite.  Changrochu,   atul  zawk  chem  chu  Politics  inthiang  nih  entawn  thlak  chu  eiin  langtir  an  ngai  zawk. Kachun, Politics a ngirhmun det ei nei hnung chun ahrangin District council hom ei nei thei.
Tual-sung  Economy:-
Darlong  hei  hi  Pathian  zarin  sorkar  hnathoktu  tamtok  fe  ka  khawtina  ei  awm. Makhela  hom chun ei  tual  sung  Economy  hom  hi  tha  tok  fe  achang. Tiana  han  ei tual-sung  economy  inghatna chem.
chu  Birtung  inching  ha  aloi  chang,   atuna  ei  tual  sung  economy  inghatna  bulpui  chu  Rubber  inching  hi  a  chang.   Ei  hang  en  chun  Rubber  hmang  hin  ei  tual-sunga  nansa  vaikan  tangka  ahong  lut.  Changa  le  ma  economy  hi  thil  tamka  ei  tual  sung  dena  ei  i  practice  heiin  anin  sia  a  chang,   entirna  in  Gambling,   Ending(Tir  indai)   nih  Zua  hrang  hrang  hei  hi  an  chang  ma  ei  tual  sung  economy  inse  pu  hei chu.  Mabaka, economy  hrim hrim hi  a  zalen  ding  tawk  zalenna  a  hmu  naw  chun  tual  sunga  inhlawkna  an  piang  suak  thei  naw.  Ei  ti  tak  angkan  Gambling,   Ending(Tir  indai)  nih  Zua  hrang  hrang  hei  hin tual-sung economy  a  siat  rual  rualin  mimal  indawng  economy  hom  an  heng  tir  a  chang.  Maleia  chun  ma  hi  chu  ei  kalsan  mai  a  tha.
Zirlai  hei:-
Darlong  nai  zirlai  hi  India  ram  hrang  hranga  eiin  thek  nual  taka  ve  a, lawm  a  awm  chang.   Tawng  ulianin  moh  “Zirlai  hei  hi  hnam  ngulpui  an  chang”   ati  angka  chun  Darlong  hei hom  ei  hnam  ngulpui  nih  hmatiang  chu  ei  zirlai  naipang/rualthar  hei  hi  an  chang.  Maleiachun  hnamin  lampui  dik  nih  hmasawna  a  duthusam  chun  zirlai  naipang  heiin  mophurna  liantak  dar  anin  bat  nghal  chang. Maleiachun, ei  zirlai  hei  chem  inhai  thei  thil  in  a  hruai  chun  machu
ti  awm  tak  a  chang. Ei  hnam  lai ngei  homa  ei  zirlai  naipang  tamka  chu  inhai  thei  thil(eg-ZU,  Dendrite,   Korex,  Eraser  fluid  nih  thil  hrang  hrang) roirelna  hnuaia  anin  tang  achang. Mahi  Darlong  hei  chai  chunga  thlung  achang  chuang naw,  hnam  dang  tamkan  ma problem  hi  an  i  buai  pui  chem achang ve. Mahi  chu  khawsung  nih  khopui  a  awm  hei  homin  an  buaipui  ve ve achang. Changin i chemmo  asan  changa  ti  mahi..??  Ke  ngaidan  chu  “zalen  luatna”   hi  achang  asan lian  chem  chu.  Ei  hang  ti  tak  tak  chun, Darlong society  hi Society  zalen  tawpkhawk  chang dingin  ke  ring  chute.  Zalenna  hi  atul  den  homin  siatna  tamka  anen  thlung  thei, example  tha  chem  chu  ei  hong  tarlang  angka  hi  achang. Mabaka  a  hnam  angkan  eini  hin  western  culture  hi  ei  zui  thlat  a  chang. Changrochu thil  khatka  eiin  hnil, ei  ngirhmun  rek  an  ziak  bei  ei  culture  zui  hi,   tamka  an  ziak  mai  thei,   changhomin  an  ziak  loi  hom  chu  hekhak  naw  ni. An  culture  chu  ei  zui rual rualin an  khua-in  sak  angkan  a  awm  ei  tum  thina, ei  thei  naw,   ei  la  phak  ruala  hom  ala  chang  hrim  naw. Anni  chu  a  mihriam  nih  an  society  in  an  i zir  hate  chungin  choina  rit  in  an  hmang,   ei  ni  rochun  thlakhniamna  in  ei  hmang  ta  zawk. Maleiachun, western  culture  chu  ei  society  nih  dinghmun  reka  inziak  a  ri  in  a  hmang  tum  zawk  eila  chungin  choina  in  hmangpui  eiti  ke  ring.
Juvenile  delinquency:-
Darlong  hnam  laia thil  thlasam  chem  khatka  chu  “awareness”   hi  a  changin  ke  hoi. Machu  inzirna  kawnga  chang  rise  nawle  inrelbawlna/nupui-pasal  in  neina  kawng  homa  chang  rise. Thleirawl  ti  mai  dingin  a  awm-anmani  hei  hi  society  a  vulnerable  group  an  chang, thatna  lampui  hom  an  zui  thei,  siatna  lampui  hom  an  zui  thei, thununna  nih  hrilhalna  an  tawng  aw  pai  chunga  tamkan  an  nghat  chang. Ei  ti  tak  angkan  Darlong  Economy  in  thar  tir  pu  chu  Rubber  hi  a  chang, ringhnel  ding hom a  boi. Ma  rubber  hi  economy  tha  tak(an  ching  hei  ding  nih  a  processing  pu  hei  ding  homin)   a  chang. Changrochu  mi  tamkan  hun  tawika  tangka  indek  suak  na  ding  leia  an  zirna  chan  khawpa  an  i  awm  hi  vanduai  thlak  achang  rual  rualin  society  nih  hnam  dinga  in  hengna  lian  tak  a  chang. Machai  chu  chang  loiin inzirna  a  thlaksam  leiin  a  tangka  deksuak  hom  chu  takboia an ral  thin  a  changnawle  moh  tangka  a  kuta  a  awm  leiin  a  kum  homa  la  thling  loiin  nupui-pasal  inneina  a  chun  alut  thin  nghal  achang. Kachun  a  nupang  nih  ipa(anin  hni)   chun puithlingna  chu  an  thlasam  ta  nghal. Ma  angka  hin  zirlai  naipang  kumtin  3ka  khawtina  awmin  an  zirna  kalsanin  lampui  nawloi  an  hraw  chun  Kum  5ka  chun  Darlong  khua  20  atang  chun  3x20x5=300x2=600ka  zirlai  (nupang-ipa)chu ei  chan  nghal  a  chang.
Talent  Inchek:-
Darlong hei hin kumtin "Darsinger" inthlangna ei nei thin, mahi thil tha fe a chang. Asanchu chu ei society a talent hrang hrang an awm a chang. Changhomin, thil khatka ki ngaituana a hong awm ve chu ma kumtina "Darsinger" ei i thlang hei hi an tawpna chu tualsung/khawsung mai mai achang. An talent hmusuaka awm chu tawika dingin ahong langa, aboi nawk rek a chang. Inkata moh an talent hi diktakan hmangin a awm loi, DHI/YDA/DSU in imo mading chun mophurna ei i lak thei..?? Remchang siam pek dingchu tumoh?? Eimani an thlang hei den eichang naw moh?An talent hmangin Hnam hla, documentary video nih thil hrang hrang siam chang thei sia chun thading in ke ring.Ma angka den chun, indaina kawng homa Darlong nai hei hi inpak kai em em ei chang. Maleiachun, Darlong Football tournament a hin Football talent tamka hmusuak chang thin ke ring, anmani hei hom chu an talent chu khawsung chaia intawp tir loiin remchang ei siampek anin ngai.
Lunginrualna kawnga:-
"Hnam lunginrual hmasawnna" ti angka han Darlong hei atuna ri a mangka khopa ei changkangna san lian chem chu "ei lunginrualna" a chang zawk. Changhomin mahi atun hmoloiin a hong thlahniam in an lang. Darlong hei hi ei hroi homin eimani laia hnam hi tamtawk fe ei awm. Changrochu, tikmo changchun hnam(tangva) lei homa buaina ei thlung thei. Entirna in Puiloi hnam in a puiloi hei chai a san chun mipui lunginrualna a thlahniam nghal ding a chang. Maleiachun, Darlong chu ei lunginrual na changrise, ei hnam(tangva) chu eiin suapuina chang zawk rise.
Diplomatic Policy:-
Globalisation huna ei ngir tak a changa, maleiachun Organisation dang, hnam dang hei reka inzomna det nih ringawm nei chu a tul em a chang. Eini hi ahnam angkan "Zohnathlak" hei laia mi khatka chu ei chang. Ma thu a hin mi tamkan ngaidan hrang hrang eiin pu mai thei, changrochu ei toibul ei hang humhal thar tik pai ma thu chu chiang takan a hong in lang nghal. "Zohnatlak" ki ti hin Mizo/Lusei/Mizorama awm hei chai khi an chang naw, hnam tamka in chin khawm a chang zawk. Mahi mi tamkan ei hoi thial a chang, hoithial awl thil hom a chang hrim. Mizo, Hmar, Darlong, Paite, Zomi, Biate, Bawm hei hi "Zohnathlak" laia mi hnam an chang. Maleiachun, dik taka chun ei unai pui hnam an chang nih an mani rek inzawmna ei nei hi a tul a chang. Chun, organisation angka chun Young Mizo Association(YMA), Young Hmar Association(YHA), Young Paite Association(YPA), Zomi Association(ZA) hei hi an chang "Zohnathlak" hnam organisation hrang hrang chu. Maleiachun Darlong Hnam/YDA angkan anmani rek inzawmna tha tak ei hnei thei chun inhlawkna tamka chang pui ei ti. Changa, ma hmuna hin mi thenkan imo an tho? Organisation dang chu an mimal awina ni ngaidan mai in an loi zawma an hnam organisation zawk(YDA)chu anin zakpui a chang. Ma tina chu an hnam anin zak pui/nawle an toibul an hoi chiang naw. Organisation dang rek inzawmna ei siam hin ma organisation nih ma hnama chun ei lut tina lem a chang naw nawle moh ei organisation nih ei hnama midang nih hnamdang an hong lut thina hom a chang chuang lemno. Kachun Inzawmna hmangin inruan in tawn, ei ziadan hei hom chu eiin exchange thei, NGO's hei ei tungding thei, inzirna scool, hospital hei hom ei tungding thei achang. Maleiachun, hnam nih organisation angkan hun en enin policy ei nei nih ei ngaitua an hun ta.
Hnam Ziadan kawnga:-
Darlong hei hi eimanin a inrebawl thin hnam ei loi hong chang nai hrim, atun hom eila chang. Eimani in eiin relbawl leiin sorkar dan hnuaia inrel dingin a thlang pui in ei la awm naw. Mahi that na kawng hom tamka an pu, siatna hom a nei den sa. A hnam angka ei dan awm chu "Darlong hnam ziadan bu"(Darlong customery laws) hi a chang mai. Mahi i huna an loi inziak hmasak moh chu ki hoi naw a, chang homin ei society awmdan nih ei ziadan dungzuia an loi inziak chu a chang phot. Atun digital technology huna ei awm taka, thil tamka thlakin thleng a tul taka, inrelbawl homchu tian laia angka han an nep ta naw. Mahin abikin Darlong hnam ziadan chunga hong ti ke ti. Customery law ei iti hi hnam ziadan reka inkop thil a chang. Mahi mi thenka rem ti nih thenka rem ti loi leia thleng thei lem a chang naw. Ei society a ei hmang ni nih ei hmang loi ha chu thudang a chang, changrochu paiboi mai mai thei thil achang naw. Ei loi pai boi chun ei ziadan hoimaikan eiin hmak tir tina a chang. Makhela sorkar dan dungzuiin hnam dingin presentation pe loi tul ta hom siala customery laws chu a awm le an ngai. Mahi document poimaw tak a chang. ke ngaidan dek chun ma sunga dan nih zia awm hei zong zong hi hrilfia na dingin lekhabu ahrangin siam chang zawk siala, asanchu nakan hnunga ei hnam ziadan bu a inziak thil tamka hei hi hrilfiana boi chun hoi naw ning, atun hman ei hoi chiang ta naw.